Il y a quatre-vingt-dix ans, avec la rafle du 24 avril 1915 à Constantinople, marquée par l'arrestation, la déportation et l'assassinat de quelque 650 intellectuels arméniens, commençait, à la faveur de la Grande guerre, l'épisode central du génocide des Arméniens : le massacre et la déportation de la quasi totalité des Arméniens de Turquie, qui devait causer la mort d'un million et demi d'entre eux et entraîner leur disparition de territoires qui avaient toujours constitué leur patrie.
Cet acte décisif avait eu ses antécédents : dans les vingt années précédant la guerre, plusieurs centaines de millers d'Arméniens avaient été massacrés, islamisés de force ou poussés à l'exil. Il a eu aussi ses prolongements : les fondateurs de la République turque, et cette République elle-même, ont poursuivi le génocide en organisant de nouveaux massacres, en empêchant le retour des survivants, en procédant à la dénationalisation et à l'expulsion de la plupart des rescapés, en confisquant les biens nationaux et privés, en laissant périr, en dénaturant ou détruisant délibérément des monuments qui font partie de la richesse de l'humanité.
Les puissances fondatrices de la Société des nations prévoyaient (article 230 du traité de Sèvres, 1920) de réunir un tribunal international pour juger des faits qu'elles regardaient comme un crime contre l'humanité, et que les Arméniens, eux, ont qualifié dès cette époque de génocide. Ces puissances, principalement européennes, ont renoncé par le traité de Lausanne (1923) à cette action salvatrice ; une telle action, pour être engagée, a dû attendre que des crimes identiques se répètent en Europe même, au cours de la Deuxième guerre. Mais l'État turc y a trouvé l'occasion de consolider l'acquis du crime et la force d'une obstination négationniste érigée en dogme. Il s'y tient encore, alors que dans onze pays d'Europe, dont neuf membres de l'Union, différentes instances nationales ont estimé de leur devoir de reconnaître ce génocide, indépendamment du Parlement européen qui l'avait fait dès 1987, et avait posé sa reconnaissance par la Turquie comme un préalable à l'adhésion de ce pays à l'Europe.
Le génocide des Arméniens résulte de l'incapacité de l'État turc à trouver une solution politique à la Question arménienne, qui se résume en la nécessité de permettre à une collectivité non turque de vivre en Turquie dignement. Ses auteurs ont été les adeptes d'un nationalisme outrancier illégitimement tenu pour moderne, en même temps qu'ils restaient les héritiers de visions socio-politiques inégalitaires. Le Règlement ou Constitution nationale (1863) qui organisait la Nation arménienne de Turquie autour du patriarche de Constantinople sur une base parlementaire, ne prévoyait rien qui l'eût protégée contre un plan d'extermination fomenté par l'État. Sa suppression par la République turque n'a eu d'autre but que de dénuer cette Nation de tout statut propre et de toute existence légale en Turquie.
La Nation arménienne de Turquie survit dans la diaspora et c'est à ce titre que s'est constitué le 25 novembre 2004 à Paris le Collectif 2015 : réparation. Or les récents développements liés à la candidature turque à l'Union européenne nous font constater que la reconnaissance et la réparation du génocide des Arméniens n'ont pas été retenues comme conditions préalables à l'adhésion de ce pays. C'est pourquoi le Collectif 2015 : réparation, dans la ligne de sa déclaration fondatrice, rappelle aux instances de l'Union européenne et aux gouvernements des États qui la constituent :
1. Que l'adhésion à l'Union européenne d'un État négationniste est incompatible avec les valeurs qui guident la construction européenne.
2. Que le génocide est indissociable de la Question arménienne dont il a été conçu comme le règlement définitif.
3. Que sa reconnaissance et sa réparation sont deux éléments inséparables du devoir de Justice.
4. Que la Turquie doit aux Arméniens réparation : cette réparation est définie par le préjudice causé. Nous attendons que le caractère incontournable de ces exigences soit clairement retenu au cours du processus qui vient de s'engager pour l'ouverture éventuelle de négociations d'adhésion avec la Turquie le 3 octobre prochain.
Paris, le 28 avril 2005
Collectif 2015 : réparation
ՀԱՏՈՒՑՈՒՄ 2015 ՀԱՄԱԽՄԲՈՒԹԻՒՆ
ԿՈՉ
ԵՒՐՈՊԱԿԱՆ ՄԻՈՒԹԵԱՆ ՄԱՐՄԻՆՆԵՐՈՒՆ
ԵՒ ԱՆԴԱՄ ՊԵՏՈՒԹԵԱՆՑ ԿԱՌԱՎԱՐՈՒԹԻՒՆՆԵՐՈՒՆ
Ասկէ իննիսուն տարի առաջ, 1915 Ապրիլ 24ի դէպքերով, որով Կոստանդնուպոլսոյ մէջ մօտ 650 հայ մտաւորականներ կը ձերբակալուէին, կ՚աքսորուէին եւ կը սպաննուէին, աշխարհամարտի պատեհութեամբ սկիզբ կ՚առնէր Հայոց ցեղասպանութեան հիմնական դրուագը՝ Թուրքիոյ գրեթէ ողջ Հայութեան ջարդն ու տարագրութիւնը, որ պատճառ պիտի դառնար մէկ ու կէս միլիոն Հայերու մահուան, եւ անոնց անհետացման իրենց հարազատ եւ մշտական հայրենիքը կազմող վայրերէ։
Այս վճռական արարքը իր նախադէպերն ունեցած էր. քսան տարիներու ընթացքին պատերազմէն առաջ, հարիւր հազարաւոր Հայեր կոտորուած էին, բռնի մահմետականացուած կամ ստիպողութեան մատուած երկիրը թողելու։ Ունեցաւ նաեւ իր երկարաձգութիւնը. Թրքական Հանրապետութեան հիմնադիրները, եւ Հանրապետութիւնը ինքն իսկ, ցեղասպանութիւնը շարունակեցին նոր կոտորածներ կազմակերպելով, ձեռնարկելով վերապրողներէն շատերուն քաղաքացիութենէ զրկման եւ արտաքսման, բռնագրաւելով ազգային եւ սեփական ինչքերը, աւերածութեան մատնելով, այլակերպելով կամ դիտաւորեալ կերպով քանդելով յուշարձաններ որոնք մաս կը կազմեն համամարդկային հարստութեան։
Ազգերու Միութեան հիմնադիր Պետութիւնները միջազգային ատեան մը նախատեսած էին գումարել (Սեւրի դաշնագրի 230րդ յօդուած, 1920) դատելու համար արարքներ, զորս կը նկատէին եղեռն ընդդէմ մարդկութեան, բայց որոնց Հայը այդ օրերէն իսկ ցեղասպանութիւն որակումը պիտի տար։ Յիշեալ պետութիւնները, մանաւանդ եւրոպական, Լոզանի դաշնագրով (1923) հրաժարեցան փրկարար այս քայլէն. նման քայլ մը, գործադրուելու համար, սպասման դատապարտուեցաւ մինչեւ որ կրկնուին նոյնօրինակ ոճիրներ Եւրոպայէն ներս երկրորդ աշխարհամարտի ընթացքին։ Սակայն թրքական Պետութիւնը գտաւ այնտեղ՝ թէ՛ ոճիրին արդիւնքը ամրապնդելու առիթը, թէ՛ դաւանանքի վերածուած ժխտողական յամառութեան մը ոյժը։ Անոր յարած կը մնայ դեռ, մինչ Եւրոպայի տասնըմէկ երկիրներու մէջ, որոնցմէ ինն՝ Միութեան անդամ, ազգային տարբեր մարմիններ իրենց պարտքն են համարած ցեղասպանութիւնը ճանչնալ, անկախ Եւրոպական Խորհրդարանէն որ նոյնն ըրած էր 1987ին արդէն, եւ անոր ճանաչումը Թուրքիոյ կողմէ նախապայման դրած Եւրոպայէն ներս սոյն երկրին ընդունուելուն։
Հայոց ցեղասպանութիւնը կը ծագի թրքական Պետութեան անկարողութենէն քաղաքական լուծում մը գտնալու Հայկական հարցին, որ պահանջքին մէջ կ՚ամփոփուի՝ ոչթուրք հաւաքականութեան մը Թուրքիոյ մէջ արժանապատւութեամբ ապրիլ կարենալու։ Անոր հեղինակները յանիրաւի արդիական սեպուած ծայրայեղ ազգամոլութեան մը դաւանողներն եղած են, եւ միաժամանակ ժառանգորդները հասարակական եւ քաղաքական անհաւասարապաշտ իմացութիւններու։ Ազգային Սահմանադրութիւնը կամ Կանոնադրութիւնը (1863) որ Թուրքիոյ Հայոց Ազգը խորհրդարանային հիմքերու վրայ կը կազմակերպէր Կոստանդնուպոլսոյ պատրիարքին շուրջ, ոչինչ կը նախատեսէր որով կարենար ան Պետութեան յղացած բնաջնջման ծրագրի մը դէմ պաշտպանուիլ։ Սահմանադրութեան ջնջուիլը Թրքական Հանրապետութեան ձեռքով ուրիշ նպատակ չէ ունեցած քան Հայոց Ազգը զրկել որեւէ յատուկ իրավիճակէ եւ որեւէ օրինական գոյութենէ Թուրքիայէն ներս։
Թուրքիոյ Հայոց Ազգը կը վերապրի Սփիւռքի մէջ եւ այս իրականութեան հիման վրայ է որ 2004 նոյեմբեր 25ին կազմուած է Փարիզի մէջ Հատուցում 2015 Համախմբութիւնը։ Եւ սակայն, Եւրոպական Միութեան Թուրքիոյ թեկնածութեան հետ կապուած նորագոյն անցուդարձերը ցոյց կու տան մեզի որ Հայոց ցեղասպանութեան ճանաչումն ու հատուցումը չեն դրուած որպէս նախապայման այդ երկրին մուտք գործելուն։ Ուստի, իր հիմնադիր յայտարարութեան գծով, Հատուցում 2015 Համախմբութիւնը Եւրոպական Միութեան մարմիններուն եւ անոր անդամ Պետութեանց կառավարութիւններուն կը յիշեցնէ.
1. Թէ ժխտողական Պետութեան մը մուտքը Եւրոպական Միութենէն ներս հակառակ է բացարձակօրէն եւրոպական կառուցուման առաջնորդող արժէքներուն։
2. Թէ ցեղասպանութիւնը կարելի չէ զատել Հայկական Հարցէն, որուն իբր վերջնական լուծումն է գործադրուած։
3. Թէ անոր ճանաչումը եւ հատուցումը զոյգ եւ անբաժանելի տարրեր են արդարութեան պարտականութեան։
4. Թէ Թուրքիան հատուցում կը պարտի Հայութեան. հատուցումը կը սահմանուի հասցուած վնասով։
Կը սպասենք որ, յառաջիկայ հոկտեմբեր 3ին թէապէս սկսելիք ընդունման բանակցութիւններուն նախաշաւիղ գործընթացին մէջ, յստակօրէն նկատի առնուի վերոյիշեալ պարտադրանքներուն անշրջելի բնոյթը։
Փարիզ, 2005 ապրիլ 28
Հատուցում 2015 Համախմբութիւն