La destruction de l’Arménie
Par Kéram KÉVONIAN
Nor Haratch Hebdo, no 379, 26 octobre 2023
S’il est légitime que les nations se constituent en États, des États constitués par l’artifice ou la force ou dans l’intérêt d’une entité seule, peuvent, face aux peuples, devenir l’instrument de leur oppression. Le premier patrimoine des peuples, et plus encore celui des nations antiques, est le pays dans l’étendue duquel ils ont toujours vécu ; le défendre et en disposer, y vivre simplement, n’est rien moins qu’un droit naturel, dégagé des contingences qu’imposeraient la politique et la configuration des États. Entre les Arméniens et l’Azerbaïdjan, c’est aujourd’hui l’enjeu, comme cela l’a été depuis l’apparition même de cet État, quand la création de la Région autonome du Haut-Karabagh, tout en n’étant qu’une solution de repli et en dépit d’un absurde enclavement, y avait apporté une incomplète et fragile réponse. Un autre territoire dévolu à l’Azerbaïdjan, la Républque autonome du Nakhitchévan, a vu tout au long de l’époque soviétique sa population arménienne décroître puis disparaître, avant que Bakou n’y procède, au tournant des années 2000, à la destruction de tous les vestiges arméniens, à l’effacement de l’histoire. Proclamée en 1992, l’indépendance du Haut-Karabagh ne trouve pas seulement sa raison dans la supression par Bakou de son statut d’autonomie, mais dans l’expérience accumulée par ces Arméniens du Nakhitchévan comme par ses propres habitants ; plus encore dans le souvenir ineffaçable des massacres successifs de Bakou, d’Agoulis et de Chouchi, actes fondateurs de la République d’Azerbaïdjan, comme le génocide des Arméniens l’est précisément de la Turquie d’aujourd’hui.
Comme les guerres qui l’ont précédé, le blocus du Haut-Karabagh n’a eu d’autre ressort que la négation du droit des Arméniens à la patrie. À l’issue de la Grande Guerre, la délimitation des frontières des trois États émergeants de Transcaucasie ne s’est pas faite dans un consensus entre les peuples, dont, auparavant, l’éphémère Fédération de Transcaucasie n’avait nullement été l’expression ; ni à la conférence de la Paix qui n’a traité tardivement que de l’Arménie turque, tout en écartant le projet d’une Arménie intégrale, dont le Grand Crime – autrement dit le génocide – venait de rendre le projet caduc, la violence subie venant elle-même justifier le déni de justice et de réparation. Bientôt du reste, les vainqueurs, dont la Russie ne faisait plus partie, allaient substituer au traité de Sèvres, qui avait accordé aux Arméniens une terre où survivre, celui de Lausanne, où disparaissait jusqu’à leur nom. La France, entretemps, avait remis à une Turquie prétendument nouvelle la Cilicie, où elle avait un instant songé à rassembler les rescapés du génocide ; à l’Est, la Grande Bretagne avait déjà placé le Karabagh sous la férule des nationalistes azerbaïdjanais, avant que ne s’étende sur la Transcaucasie le pouvoir communiste. La délimitation au sein de l’Azerbaïdjan soviétique d’un Haut-Karabagh pourvu in extremis d’un statut d’autonomie mais délibérément dépourvu de frontière avec l’Arménie, devenait effective en 1923. L’intégration forcée de cette région à l’Azerbaïdjan reste à la fois l’effet combiné de l’inconséquence des Puissances et de l’arbitraire soviétique, et l’aberration dont est issu l’actuel conflit.
L’Azerbaïdjan s’est déclarée dès l’indépendance l’alliée d’une Turquie dont elle partage les visées, dans une optique inchangée de désarménisation et d’appropriation du territoire conjuguant racisme, islam et panturquisme. La destruction de l’Arménie, de la Méditerranée aux confins du Caucase, constitue un vieil et constant objectif que l’enchaînement des faits, la succession des violences et la perennité des idéologies dévoilent à eux seuls. Prévus et tolérés par les grands acteurs du monde, la guerre de 2020, le blocus qui l’a continuée, enfin l’inévitable exode des Arméniens du Haut-Karabagh, se fut-il accompli à la faveur de l’inaction russe, n’en sont qu’une nouvelle étape. Or, entre la République souveraine d’Arménie, dont le corridor de Méghri apparaît comme l’ultime et prochaine étape à franchir, et le Haut-Karabagh, qui n’est autre que l’Artsakh d’une millénaire histoire, il n’y a, à la vérité, pas de différence : l’un comme l’autre, quoiqu’en disent les sentances du droit, sont des lambeaux du pays arménien ; et à l’agresseur cette raison suffit. Parce que l’aide proposée à l’Arménie vient affermir le fait accompli, ayant manqué lorsqu’elle eût servi à le prévenir, on ne la peut regarder, à la vérité, qu’avec méfiance et, dans le désarroi, la recevoir avec un cynisme égal à celui des mains qui l’accordent. Mais avant tout, nous répondons que l’Artsakh n’est pas perdu ! Qu’à la vérité, sa reconstruction est le premier but à fixer ; qu’elle est, de plus, la seule garantie à valoir pour l’Arménie restante. Tout l’effort des Arméniens consistera à ce que son peuple puisse recouvrer sa patrie et reprendre en mains ses destinées, n’en déplaise aux dictateurs et aux tenants d’une diplomatie de l’abandon.
À point nommé, M. Emmanuel Macron vient d’affirmer que le temps n’est pas venu de sanctionner l’Azerbaïdjan ; comme en effet, depuis plus d’un siècle, n’est toujours pas venu celui de sanctionner la Turquie, qu’avec nombre d’États prodigues de complaisances la France daigne avoir pour alliée. L’équilibre du monde serait-il la préoccupation des Puissances et leur jeu savamment orchestré, ils n’en sont pas moins fragiles. L’invasion de l’Éthiopie a ouvert la voie – venons-y une fois encore – à l’occupation du corridor de Dantzig. Les reculs qui bafouent la conscience humaine sont d’infiniment plus grande conséquence que les arrangements dont s’accommodent les forts aux dépens des plus faibles. Quant aux Arméniens, qu’ils aient à l’esprit que si, bien souvent, les Puissances se trompent dans l‘appréciation même de leurs intérêts, elles ont la force de corriger leurs erreurs. Au contraire, pour les petits peuples toute erreur est mortelle.
Հայաստանի քանդումը
Ազգերու պետութիւն կազմելը որքան ալ իրաւացի ըլլայ, միայն մէկ ազգային բաղադրիչի շահերուն համար կեղծութեամբ կամ ուժ կիրարկելով հիմնուած պետութիւնները կրնան վերածուիլ ժողովրուրդներու բռնադատութեան գործիքի։ Ժողովուրդներու , եւ յատկապէս հին ազգերուն առաջնակարգ ժառանգութիւնն է իրենց երկիրը, որուն տարածքին ապրած են միշտ։ Զայն պաշտպանել, անոր տէր կանգնիլ, հոն ապրիլ պարզապէս, ուրիշ բան չէ քան բնական իրաւունք մը, անկախ՝ պետութիւններու բաղադրութեան եւ քաղաքականութեան պարտադրած աննախատեսելի պայմաններէն։
Ա՛յս է ներկայ գրաւականը Հայոց եւ Ազէրպայճանի միջեւ, ինչպէս որ էր այդ պետութեան յայտնուած օրէն իսկ, երբ ստեղծուեցաւ Լեռնային Ղարաբաղի ինքնավար շրջանը որպէս նահանջային լուծում, նոյնիսկ առանց նկատի առնելու անհեթեթ տարածքային կղզիացումը, հարցին կը բերէր թերի եւ դիւրաբեկ պատասխան մը։
Լեռնային Ղարաբաղի 1992-ին յայտարարուած անկախութեան ենթախորքին կայ ոչ միայն անոր ինքնավարութեան Պաքուի կողմէ ջնջուիլը, այլ նաեւ թէ՛ իր բնակիչներուն եւ թէ Նախիջեւանի հայերուն կուտակուած փորձառութիւնը։ Կայ նաեւ անջնջելի յիշատակը՝ Պաքուի, Ագուլիսի եւ Շուշիի իրերյաջորդ ջարդերուն, որոնք Ազէրպայճանի հանրապետութեան հիմնադիր արարքներն են, ճի՛շդ այնպէս, ինչպէս որ Հայոց ցեղասպատութիւնն է ներկայ Թուրքիոյ համար։
Լեռնային Ղարաբաղի շրջափակումն ալ, անոր նախորդող պատերազմներուն պէս, այլ նպատակ չունի քան Հայոց հայրենիքի իրաւունքին ժխտումը։ Մեծ պատերազմի աւարտին նորաստեղծ անդրկովկասեան երեք պետութիւններու սահմանները ժողովուրդներու միջեւ համաձայնութեամբ մը չէին ճշդուած, ոչ ալ անկէ առաջ վաղանցուկ Կովկասեան դաշնակցութիւնը։ Նոյնն էր պարագան Խաղաղութեան համագումարին, որ ուշացումով ձեռք կ՚առնէր Թրքահայաստանը, դուրս պահելով միացեալ Հայաստանի մը ծրագիրը զոր արդէն ժամանակավրէպ դարձուցած էր Մեծ Եղեռնը, այլ խօսքով՝ ցեղասպանութիւնը։ Այսպէսով, բռնութիւնը կ՚արդարացնէր արդարութեան եւ հատուցման ժխտումը։
Քիչ ժամանակ անց, յաղթականները, որոնց այլեւս մաս չէր կազմեր Ռուսաստանը, Հայոց վերապրելու հող մը տուող Սեւրի դաշնագիրը պիտի փոխանակէին Լոզանի դաշնագրով, որուն մէջ Հայու անունն իսկ պիտի չնշուէր։ Մինչ այդ, Ֆրանսան իրբ թէ նոր Թուրքիոյ տուած էր Կիլիկիան, ուր պահ մը ուզած էր հաւաքել ցեղասպանութենէն ճողոպրած հայերը։ Արեւելեան կողմը, նախ քան համայնավար իշխանութեան Անդրկովկաս հասնիլը, Մեծն Բրիթանիան արդէն ազէրպայճանցի ազգայնամոլներու իշխանութեան յանձնած էր Ղարաբաղը։ Լեռնային Ղարաբաղի ինքնիշխանութիւնը, Հայաստանի հետ սահմանին միտումնաւոր ջնջումով, սկսաւ 1923-ին։ Այս շրջանին Ազէրպայճանի կողմէ բռնութեամբ ներգրաւումը կը մնայ որպէս արդիւնք՝ զօրաւոր պետութիւններու անհետեւութեան, Ռուսաստանի քմահաճութեան, եւ պատճառը՝ ներկայ պատերազմին։
Անկախութեան օրէն իսկ Ազէրպայճանը յայտարարեց թէ դաշնակիցն է Թուրքիոյ, որուն հետ կը բաժնէ նոյն նպատակները, որպէս անփոփոխելի հեռանկար ունենալով ապահայացումը եւ հողային իւրացումը, ցեղապաշտութիւնը, մահմետականութիւնը եւ համաթրքութիւնը միացնելով։ Միջերկրականէն մինչեւ Կովկասի սահմանը, Հայաստանի քանդումը հին եւ յարատեւ նպատակ մ՚ըլլալով ի յայտ կու գայ արդէն, միմիայն դիտելով դէպքերու շղթան, իրերյաջորդ բրտութիւնները եւ գաղափարախօսութիւններու մնայուն նկարագիրը։ 2020-ի պատերազմը, նախատեսուած եւ թոյլատրուած մեծ պետութիւններու կողմէ, անոր յաջորդող շրջափակումը, եւ վերջապէս Լեռնային Ղարաբաղի հայոց անխուսափելի աքսորը, հանդերձ Ռուսաստանի անշարժութեան, քանդումին մէկ նոր փուլն է միայն։
Մինչդեռ Հայաստանի անկախ պետութեան, որուն Մեղրիի միջանցքը կ՚երեւի ըլլալ յաջորդ եւ վերջին փուլը, եւ վերջապէս հազարամեայ Արցախէն ուրիշ բան չեղող Լեռնային Ղարաբաղի միջեւ տարբերութիւն չկայ վերջապէս։ Ինչ որ ալ ըսեն իրաւաբանական վճիռները, երկուքն ալ Հայոց երկրին կտորներն են. յարձակիչին համար բաւարար պատճառ է այս։ Եւ որովհետեւ Հայաստանին առաջարուակ օգնութիւնը, որ բացակայ էր երբ ան կրնար արգելք ըլլալ եղածին, կու գայ զօրացնելու կատարուածը, զայն կրնանք միմիայն վերապահութեամբ եւ սարսափով դիտել, եւ ստանալ նո՛յն կեղծաւորութեամբ՝ որքան զայն շնորհողինը։
Բայց ամեն բանէ առաջ, կ՚ըսենք որ Արցախը չենք կորսնցուցած։ Որ իրականութեան մէջ զայն վերակերտելը պէտք է ըլլայ առաջնակարգ նպատակ, մանաւանդ որ ան երաշխիք մըն է մնացեալ Հայաստանին համար։ Հայոց ջանքերը պիտի ուղղուին դէպի երկրի վերստացումը եւ իր ապագային տէր կանգնիլը, որքան ալ հաւառակ ըլլայ ան բռնակալներու եւ լքումի դիւանագիտութեան հետեւորդներուն։a
Պ. Էմմանուէլ Մաքրոն ըսաւ թէ Ազէրպայճանի հանդէպ պատժական միջոցներ կիրարկելու ժամանակը չէ հասած. ինչպէս որ, իրօք, մէկ դարէ աւելի ատեն է որ ժամանակը չէ հասած պատժելու Թուրքիան, որուն հետ կը բարեհաճի դաշնակցիլ շռայլօրէն հաճոյարար կարգ մը պետութիւններու հետ միասին։
Անգամ մը եւս յիշենք՝ Եթովպիոյ արշաւանքը ճամբայ բացաւ Տանձիկի միջանցքին գրաւման։ Մարդկային խիղճը անարգող ընկրկումները շատ աւելի լուրջ հետեւանքներ ունին, քան զօրաւորներու կարգադրութիւնները՝ ի վնաս տկարներուն։ Իսկ Հայերը, թող ի միտի ունենան, որ երբ զօրաւորները յաճախ կը սխալին իրենց շահերուն արժեւորման ատեն, ունին սակայն իրենց սխալը ուղղելու կարողութիւնը։ Ընդ հակառակը, փոքր ժողովուրդներուն համար բոլոր սխալները մահացու են։
Գեղամ Գեւոնեան, Նոր Յառաջ, ֆրանսերէն յաւելուած. 2023, հոկտեմբեր 26, թիւ 379 (թարգմանութիւն)
Ermenistan'ın imhası
Eğer ulusların kendilerini devlet olarak var etmeleri meşruysa, hile veya güçle yahut tek bir kimliğin çıkarları doğrultusunda kurulan devletler, halklara zulmetme aracı haline gelebilir. Halkların ve hatta kadim ulusların ilk mirası, her zaman yaşamış oldukları ülkedir; orada yaşamak, onu savunmak ve onu yönetmek, siyasetin ve devletlerin yapılanmasının dayattığı beklenmedik durumlardan bağımsız olarak, doğal bir haktan başka bir şey değildir. Ermeniler ile Azerbaycan arasında, bu devletin ortaya çıkışından bu yana olduğu gibi bugün de mesele budur. Dağlık Karabağ özerk bölgesinin oluşturulması, sadece bir geri çekilme çözümü olmasına ve saçma bir kuşatılmışlığa rağmen, eksik ve kırılgan bir çözüm yaratmıştı. Azerbaycan'a devredilen bir diğer bölge olan Nahçıvan Özerk Cumhuriyeti’nde,Sovyet döneminde Ermeni nüfusu azaldı ve ardından yok oldu. Daha sonra Bakü, 2000'li yılların başında tüm Ermeni kalıntılarını yok ederek tarihi sildi. 1992 yılında ilan edilen Dağlık Karabağ'ın bağımsızlığı, varoluş nedenini yalnızca Bakü'nün özerk statüsünü bastırmasında değil, aynı zamanda Nahcivan'daki Ermenilerin ve kendi sakinlerinin biriktirdikleri deneyimlerde de buluyor. Dahası bu neden, Azerbaycan Cumhuriyeti'nin kurucu eylemleri olan Bakü, Agulis ve Şuşi'de birbirini takip eden katliamların silinmez anısındadır, aynı Ermeni Soykırımı’nın günümüz Türkiye’sinde olduğu gibi.
Önceki savaşlar gibi Dağlık Karabağ ablukasının da Ermenilerin anayurt haklarının inkarından başka bir nedeni yoktur. Büyük Savaş'ın sonunda, Transkafkasya'da ortaya çıkan üç devletin sınırlarının çizilmesi, ne halklar arasında bir fikir birliğine varılarak yapılmıştı -daha önceki geçici Transkafkasya Federasyonu hiçbir şekilde bunun ifadesi değildi- ne de gecikmiş bir şekilde sadece Türkiye Ermenistanı'nı ele alan ve bütünlüklü bir Ermenistan projesini dışlayan Barış Konferansı'nda. Büyük Cürüm – diğer bir deyişle soykırım – projeyi kadük hale getirmişti; adaletin, tazmin ve telafinin reddini meşrulaştırmıştı. Üstelik çok geçmeden, Rusya'nın artık dahil olmadığı galipler, Ermenilere hayatta kalabilecekleri bir toprak veren Sevr Antlaşması'nın da yerine Ermenilerin isimlerinin bile kaybolduğu Lozan antlaşmasını koyacaklardı. Bu arada Fransa, soykırımdan sağ kalanları bir araya toplamayı düşündüğü Kilikya'yı sözde yeni bir Türkiye'ye devretmişti. Doğuda Büyük Britanya, komünist iktidarın Transkafkasya'ya yayılmasından önce Karabağ'ı zaten Azerbaycan milliyetçilerinin yönetimi altına aldırmıştı. Dağlık Karabağ'ın Sovyet Azerbaycan sınırları içinde son dakikada özerklik statüsüne kavuşturulması, ancak kasıtlı olarak Ermenistan'la sınırının kaldırılması, 1923'te yürürlüğe girdi. Bu bölgenin Azerbaycan'a zorla entegrasyonu, hem Büyük Güçlerin tutarsızlığının hem de Sovyet keyfiliğinin birleşik etkisi, hem de mevcut çatışmayı ortaya çıkaran sapma olarak kalmaya devam ediyor.
Bağımsızlığın ardından Azerbaycan, ırkçılık, İslam ve pantürkizmi birleştirerek Ermenisizleştirme ve topraklara el koyma yönündeki değişmeyen perspektifle, hedeflerini paylaştığı Türkiye'nin müttefiki olduğunu ilan etti. Ermenistan'ın Akdeniz'den Kafkasya sınırlarına kadar yok edilmesi, olaylar silsilesinin, şiddet olaylarının birbirini takip etmesinin ve ideolojilerin sürekliliğinin tek başına ortaya koyduğu eski ve değişmez bir hedeftir. Dünyanın büyük aktörlerinin öngördüğü ve göz yumduğu 2020 savaşı, onu devam ettiren abluka ve nihayet Rusya'nın eylemsizliği ile birlikte Ermenilerin Dağlık Karabağ'dan kaçınılmaz göçü, bunun sadece yeni bir aşamasıdır. Ancak Meğri koridorunun atılacak son ve bir sonraki adım olduğu egemen Ermenistan Cumhuriyeti ile bin yıllık tarihin Artsakh'ından başkası olmayan Dağlık Karabağ arasında aslında hiçbir fark yok: her ikisi de, yasal hükümler ne derse desin, Ermeni ülkesinin parçalarıdır; ve saldıran için bu sebep yeterlidir. Ermenistan'a sunulması önerilen yardım, oldu bittiyi teyit ettiği ve bunu engellemeye hizmet edebilecekken sunulmadığı için, gerçekte ona ancak güvensizlikle bakabilir ve onu, onu bağışlayan ellerinkine eşdeğer bir sinizmle, dehşet içinde kabul edebiliriz. Ama her şeyden önce Artsakh'ın kaybedilmediğini söylüyoruz! Aslında onun yeniden inşası, konulması gereken ilk hedeftir; üstelik bu, geri kalan Ermenistan için geçerli olan tek garantidir. Ermenilerin tüm çabası, diktatörlere ve terk etme diplomasisinin savunucularına bakmaksızın, halkının vatanını geri alabilmesini ve kaderini kontrol altına alabilmesini sağlamak olacaktır.
Sayın Emmanuel Macron yakın zamanda Azerbaycan'a yaptırım uygulama zamanının gelmediğini söyledi. Tıpkı bir asırdan fazla bir süredir, Fransa'nın -bir dizi fazlaca hoşgörülü devletle birlikte — müttefik olmaya tenezzül ettiği Türkiye'ye yaptırım uygulama zamanının hala gelmemiş olması gibi.
Etiyopya'nın işgali —bir kez daha hatırlayalım ki - Danzig Koridorunun işgalinin yolunu açtı. İnsan vicdanını hiçe sayan gerilemeler, güçlülerin zayıfların zararına yaptığı düzenlemelerden çok daha büyük sonuçlar doğurur. Ermeniler ise şunu akıllarında tutmalılardır; Büyük Güçler kendi çıkarlarının değerlendirilmesinde dahi sıklıkla yanılıyor olsalar da onların bu hatalarını düzeltecek güçleri vardır. Tam tersine, küçük halklar için her hata ölümcüldür.
Keğam Kevonian, Nor Haratch Hebdo, 26 Ekim 2023, sayı 379 (çeviri).