Bu ünlü manastır, Rışdunik Kantonu’nun doğu kısmında, Osdan (ya da Vosdan) [Gevaş] kazasının güneybatısında, Van Gölü’nün güney kıyısının yakınlarında, Eğerovn [Agerov] Dağı’nın dibinde, 38° 17’ Kuzey enlemi, 42° 55’ Doğu boylamında yer alır. Nareg [Narek, Yemişlik] köyünün içinde inşa edilmiş olduğu için bu köyün adıyla anılır.
Nareg Anabad’ın kuruluşu, 925 ile 940 yılları arasındaki döneme uzanır. Kurucuları, Bizans topraklarındaki Kalkedonculuk baskısından kaçıp Ermeni prenslerin yanına sığınmış keşiş topluluklarıdır. Nareg, –bugün yok olmuş durumda olan– Gamırçatzor ile Horomos’la (bkz. no. 82) birlikte, söz konusu topluluklar tarafından Aziz Vasil’in kurallarına göre yönetilen üç manastırdan biridir. Nareg cemaati ilk gerçek atılımını Başrahip Anania Naregatsi’nin (Naregli Anania, ö. 980'den önce) döneminde, kendilerini maneviyat ve hakikat arayışına adayan birçok parlak alim (felsefecilerin yanı sıra şairler, müzisyenler, müfessirler ve müstensihler) yetiştirecek olan bir okul oluşturarak yapmıştır. Başrahip Anania’nın ardından, akrabası olan iki kardeş, Hovhannes Naregatsi ile, ondan daha da parlak bir figür olan, Ermeni Kilisesi’nin aziz saydığı mistik şair Krikor Naregatsi (940-1003) sivrilir. Anania’nın yeğenlerinden, episkopos ve tarihçi Ukhdanes (935?-1000) de öne çıkan bir isimdir. Nareg Manastırı, bir gerileme döneminin ardından, 15. yüzyılda yine faal bir skriptoryum olarak karşımıza çıkar. 1587 yılında skriptoryumdaki çalışmalar halen sürmektedir. 1707’de, Başrahip Hovhannes ve Minas Ğapantsi (Ğapanlı Minas), kiliselerin restorasyonunu tamamlar. 1787 yılında, Vartabed Parseğ kiliselere geniş bir narteks ilave ettirir; 1812’de ise, Amirdol Manastırı (bkz. no. 59) kökenli Başrahip Harutyun Darontsi, bir çan kulesi inşa ettirir. Kiliselerin kubbeleri ve kaplamaları, 1843 yılında Pağeşli [Bitlis] mimar Sarhad tarafından restore edilir. Kısa bir süre sonra, Ağtamar Katolikosu Bedros (Bedros Bulbul, 1858-1864) burada bir ruhban okulu kurar; manastırda, geçici olarak bir yetimhane de açılır. 1895 katliamları sırasında saldırıya uğrayan ve yağmalanan manastırda, 1904 yılında, Ağtamar Patrik Vekili Arsen Markaryan genel bir yenileme projesi başlatmış, ancak bu çalışma yarım kalmıştır.
Vue générale sud-ouest (Araks, 1898, 81)
Nareg Manastırı, yaşadığı dönemden itibaren, hayat tarzıyla olduğu kadar vaazları, tefekkür yazıları ve dualarıyla da büyük saygı uyandıran Aziz Krikor Naregatsi’nin istisnai kişiliğiyle özdeşleşmiştir. 1000 ile 1002 yılları arasında, manastır cemaatinin isteği ve erkek kardeşinin yardımıyla bir araya getirdiği dualarından oluşan ‘Madyan Voğperkutyun’ (Ağıtlar Kitabı), ruhun gizilgücünü ve yaradılış, vahiy ve kefarete hükmeden ahengin tüm tezahürlerini ve suretlerini incelediği, doksan dört bölümden oluşan, uzun bir şiirdir. Ermeniler için bir tür kutsal kitap haline gelen ve İncil’den sonra en çok okunan kitap olan bu yapıt, tövbe, teselli ve ümidin bir arada yer aldığı, “kalbin derinliklerinden Tanrı’ya sözler” niteliğinde şiirlerden oluşur. Aziz Krikor’un münzevi hayatı yaşadığı ve gömülü olduğu manastırın ve köyün adıyla, ‘Nareg’ (ya da ‘Narek’) olarak anılan kitap, yüzyıllar boyu, okuryazar olan her Ermeni’ye yoldaşlık etmiş ve dünya edebiyatının başyapıtları arasındaki haklı yerini almıştır. Nareg Manastırı da, 20. yüzyıla kadar, Tecelli Yortusu’nda (Vartavar, Aylagerbutyun) azizin mezarının başında ve Varak Surp Khaç’ta (bkz. no. 1) dua etmek isteyen sayısız hacı tarafından ziyaret edilmiştir.
Nareg Manastırı’nda şu yapılar bulunuyordu:
• Üç yapraklı yonca şeklinde, kare-haç planlı, iki apsidiyol ile, üzerinde bir piramidin bulunduğu, yüksek, sekizgen bir kubbe kasnağına sahip, 10. yüzyılın ikinci çeyreğinde inşa edilmiş, 11,3 × 8,3 metre ölçülerinde bir yapı olan Surp Santukht Kilisesi (A);
• Nal şeklinde bir apsise, üzerinde kemerler bulunan yan nişlere, kubbe kasnağı üzerine oturtulmuş bir kubbeye sahip, Surp Santukht Kilisesi’nin güney duvarına bitişik olarak inşa edilmiş, onunla aynı uzunlukta ve 6 metre genişliğinde, 1707 yılında Surp Krikor adındaki ilk kilise (Surp Santukht) ve Surp Krikor cenaze şapeliyle birlikte restore edilmiş, tek sahınlı bir yapı olan Surp Asdvadzadzin Kilisesi (B);
• 1787 yılında inşa edilmiş; esas olarak, dört merkezî sütun ile, kemerlerin üzerindeki tonozlu kesonları (tavan teknesi) ayıran altı gömme ayak üzerine oturtulmuş; hem Surp Santukht Kilisesi’ne, hem de, ikinci bir yan odayla Surp Asdvadzadzin Kilisesi’ne bağlanan; Anania Naregatsi ve Hovhannes Naregatsi’nin mezarlarının bulunduğu; 14,5 × 11,5 metre ölçülerinde, geniş bir narteks (C);
• 1812 yılında inşa edilmiş, 27 metrekareden geniş bir zemine oturan, üç katlı bir çan kulesi (D);
• Girişinde, Surp Santukht Kilisesi’nin kuzey apsidiyolünden geçilerek ulaşılan bir hol bulunan, kubbe kasnağına ve piramit şeklinde bir kubbeye sahip, küçük bir şapel olan, Krikor Naregatsi’nin mozolesi (E). Aziz şairin mezarı burada bulunuyordu; 1867 yılında, mezarın üzerine mermer bir khaçkar yerleştirilmişti. Mozole, yukarıda belirtilen dört yapıyla birlikte, doğu-batı ekseninde uzunluğu 34,5 metre olan bir blok oluşturuyordu.
• Güney kısmının bitişiğinde episkosun evi, bir okul, ve üst katında keşişlerin ve hacıların kaldıkları yerlerin bulunduğu çevre duvarları (F).
Nareg, bu episkoposluk bölgesinde, Ağtamar episkoposluk merkezi ve katolikosluğundan (bkz. no. 17) sonra en çok arazisi ve malı olan manastırdı. Yetki alanı içinde dört köy bulunuyordu.
Birinci Dünya Savaşı’nın ardından el konan Nareg Manastırı, 1951 yılında Van Valiliği’nin emriyle yıkılmış ve yerine bir cami inşa edilmiştir.
Lalayants, 1911, 37-42. Oskian, 1940-1947, I, 189-200. Thierry, 1989, 327-330. Mahé, 2007, 3-29.