Surp Hovhannes Mıgırdiç’e (Vaftizci Yahya) ithaf edilmiş olan Amırdol Manastırı, Pağeş’in [Bitlis] Amırdol mahallesinde, şehrin güneybatı ucundaki küçük bir vadinin içinde, Khotserov ya da Khosrovu Ked’in [Amırdol Çayı, Hosrov Çayı] kıyısında, 38° 24’ Kuzey enlemi, 42° 05’ Doğu boylamında yer alıyordu. Bu ithaf, Amırdol adının, İncil’de Vaftizci Yahya’nın doğumu bahsinde geçen Amlorti (‘Kısır kadının oğlu’) ifadesinin bozulmuş şekli olduğunu düşündürmektedir. Amırdavl şeklinde de yazılan Amırdol, belki de sadece, Amırdovlat adının farklı bir biçimidir. 1437-1455 yılları arasına ait kayıtlarda, Ardeşli [Erciş] Hoca Taceddin adında zengin bir tüccarın kardeşi olan, Amırdol diye birinin adı geçmektedir. O tarihte, Başrahip Ğazar’ın talimatı üzerine, bir müstensih, ‘Amırdol adıyla anılan Pageş Manastırı’nda’, bu kişi için bir Yeni Ahit kitabı hazırlamıştır. Amırdol Manastırı’nda o sırada iki kilise bulunuyordu: Surp Hovhannes ve Surp Sion. İleride Ergayn [Ergen, Geçimli] Inguzents (Büyük Ceviz Ağaçları) Manastırı’nın (bkz. no. 62) başrahibi olacak Arakel Pağişetsi (Bitlisli Arakel) ile Amida’nın (Dikranagerd, [Diyarbakır]) ünlü episkoposu Mıgırdiç Nağaş’ın (bkz. no. 67), 15. yüzyılda burada ikamet ettiği anlaşılmaktadır.
Amırdol Surp Hovhannes Manastırı, aslında, Pağeş’te ya da Pağeş’in yakın çevresinde kurulan ve şehre, sırayla, tarihçilerin genellikle Pağeş Okulu olarak adlandırdıkları parlak birer irfan yuvası kazandıran dört manastırdan biridir. 16. yüzyılın başlarında, özellikle de 1511-1513 yılları arasında, Şah İsmail’in neden olduğu yıkımların ardından, bölge Osmanlı İmparatorluğu tarafından ilhak edilmiştir. O tarihten sonra, Khntragadar Surp Asdvadzadzin (Duaları Kabul Eden Meryem Ana) Manastırı ön plana çıkmış ve yüzyılın sonuna kadar bu konumunu korumuştur. Aynı zamanda, Amırdol’da skriptoryum faaliyetleri yeniden başlamış, kendisi de Surp Asdvadzadzin okulunda yetişmiş olan Parsağ Ağpagetsi (Ağpaglı Parsağ, ö. 1615), manastırı baştan sona yenileterek ve dünyevi ilimlere açık bir öğrenimi teşvik ederek, bu canlanmaya belirleyici bir ivme katmıştır. 1640’lı yıllarda, başepiskoposluk makamı olan Komk Manastırı (Komots Vank) geçici olarak nöbeti devralmış ve başepiskoposluk görevini yürütmekte olan Mesrob Pağişetsi (Bitlisli Mesrob), 1681 yılında, manastır kilisesinin restorasyonunu tamamlamıştır. Bu dönemin ardından, ‘Büyük’ lakabıyla anılan Vartabed Khaçadur Pağişetsi (Bitlisli Khaçadur, ö. 1662) ile öğrencisi ve halefi Vartan Pağişetsi’nin (Bitlisli Vartan, 1620?-1704) yönetiminde, Amırdol Manastırı yeniden ön plana çıkmıştır.
Khoğtz [***] doğumlu Başrahip Vartan Pağişetsi, 17. yüzyıl Ermeni rönesansının önde gelen isimlerinden biri ve eğitim ve öğrenimin ötesinde, zorunluluk arz eden, eski metinleri kurtarma işiyle görevlendireceği Pağeş Okulu’nun en parlak temsilcisidir. Başlangıçta, projede, Vartan’a vartabed rütbesini vermiş olan Başepiskopos Mesrob ile Surp Asdvadzadzin Manastırı’nda ikamet etmekte olan, Mesrob’un öğrencilerinden Tavit Pağişesti (Bitlisli Tavit, ö. 1673) görev almıştır. Bu üç isim, 1669 ve 1673 yıllarında, el yazmalarının muhafaza edildiği önemli bir merkez olan, Lim Anabad Manastırı’nda (bkz. no. 3) da karşımıza çıkar. Amırdol’de, başta Baron Khaçmanug’un yardımıyla gerçekleştirdiği Surp Hovhannes Kilisesi’nin restorasyonu (1692-1694) olmak üzere yeni çalışmalar başlatan Vartan Pağişetsi, zarar görmüş pek çok el yazmasını yeniden yazdırmış ya da eksiklerini tamamlatmıştır. Bu iş için, Amırdol’de 74 cilt eski kitabı onaracak olan, müstensih ve mücellit Sahag Vanetsi’nin (Vanlı Sahag) hizmetlerinden yararlanmıştır; özellikle de, alışılmadık bir ilgi gösterdiği, tarihçilerin ihmal edilmiş eserleri başta olmak üzere, nadir metinleri aratmış, toplatmış ve çoğaltmıştır. Vartan Pağişetsi’nin hazırlattığı, Amırdol Manastırı’ndaki öğretici eserler katalogunda, el yazması ya da matbu 194 cilt kitap ya da kitap grubu yer alır. 17. yüzyılın son çeyreğinde, Pağeş Okulu Amırdol manastır üniversitesi tarafından temsil ediliyordu: 1676 tarihli bir kolofona göre, manastır cemaati 40’ı keşiş adayı olmak üzere, 94 kişiden oluşuyordu.
1670-1671 yıllarında Muş Surp Arakelots (On İki Havari) Manastırı’na çağrılan Vartan Pağişetsi, manastırın mali işlerini düzene sokmuş, yenileme çalışmaları başlatmış ve bu kurumda da, Sahag Vanetsi’yi (Vanlı Sahag) manastırın kütüphanesindeki eski el yazmalarını restore etmekle görevlendirmiştir (bkz. no. 54). Vartan Pağişetsi’nin, 1676 yılında Eçmiyadzin Katolikosluğu’nun Daron –Muş bölgesi– elçisi, 1678 yılında da Kudüs Patrikliği’nin Yeni Culfa (İsfahan) elçisi olduğu bilinmektedir. Pağeş Okulu, başlangıcı hiç kuşkusuz 16. yüzyılın ilk çeyreğine kadar geriye giden bir hareket olmakla birlikte, Çınkuş [Çüngüş] Okulu’nun (bkz. no. 79) yıldızının söndüğü bir dönemde kazanacağı ünü, büyük ölçüde Vartan Pağişetsi’nin kişiliğine borçludur; faaliyetleriyle okulunününü sürdüren pek çok öğrencisi, Ermeni dünyasının dört bir yanına dağılmış ve içlerinden pek çoğu, onun gibi âlim birer hoca ve yönetici olmuştur. Yıllarca bu öğrencilere önderlik eden Apraham Amtetsi (Amidalı Apraham, ö. 1681), pek çok misyonunda eşlik ettiği Vartan’dan daha önce vefat etmiştir. Buna karşılık, yaşı daha genç olan öğrencilerinden bazıları, Amırdol’de başlatılan çalışmayı başka yerlerde sürdürmüşlerdir. 1704 yılında Muş Surp Garabed Manastırı’nın (bkz. no. 53) başrahipliğine getirilen Krikor Şirvantsi (Şirvanlı [Pağeş’in güneyinde yer alan bir kanton] Krikor), bundan on yıl kadar sonra Kudüs patrikliğine atanmış ve VII. Krikor adını almıştır (Şeğtayagir [‘Zincire Vurulu’] Krikor olarak bilinir, 1715-1749); onun ardından Surp Garabed’in başrahipliğini üstlenen Hovhannes Golod (Küçük Hovhannes), İstanbul patriği olmuştur (1715-1741). Markare Arzrumtsi (Erzurumlu Markare) ve Garabed Sbargerdtsi (Sbargerdli [Sürücüler] Garabed), birbirlerinin peşi sıra, Hintszk Kızıl Manastırı’nın (bkz. no. 37) başrahipliğini üstlenmişlerdir. İlk önce Seğert [Siirt] Surp Gononos Manastırı’nın başrahipliğine getirilen Sarkis Amtetsi (Amidalı Sarkis), 1707 yılında, Muş Surp Hovhannes ya da Yeğırtud Manastırı’nın (bkz. no. 56) restorasyon çalışmalarını başlatmıştır. Son olarak, Pağeşli Vartan’ın yeğeni olan Apraham Keğetsi (Keğ’li [Nepergerd’in (Miyafarğin, Silvan) güneyinde yer alan Ermeni kantonu] Apraham), 1708 yılında Muş’taki Surp Arakelots (On İki Havari) Manastırı’nın, 1716 yılında da Surp Garabed Manastırı’nın başrahibi olduktan sonra, II. Abraham (1730-1734) adıyla Eçmiyadzin’de katolikosluk makamına yükseltilmiştir.
Pağeş Okulu, Vartan’ın vefatından sonra gerilemeye başlamışsa da, Pağeş Başepiskoposluğu makamı, 18. yüzyılın sonu - 19. yüzyılın başında, okulun ününü korumuş olan Amırdol Manastırı’nda kurulmuştur: 1825-1850 yılları arasında bu makamda oturan Başepiskopos Vartan’ın, İstanbul Patrikliği tarafından Gop’taki [Bulanık] Surp Taniyel Manastırı’nın (bkz. no. 58) başına geçmesi engellenen, Amırdol’ün başrahibi olduğu kesindir. Bununla birlikte, başepiskoposluk makamı daha sonra, 1844 yılında restore edilmiş olan Miyantzın Anabad ya da Garmir Agın Manastırı (bkz. no. 18) kilisesinde tesis edilmiş, Amirdol Manastırı’nın kilisesi Surp Hovannes de, Amırdol mahalle kilisesi olarak hizmet vermiştir. Bu arada, 1878 yılına doğru, manastır duvarlarının kuzeyinde yer alan Surp Sion Kilisesi gaspedilmiş ve camiye çevrilmiştir. Manastır 1894-1896 katliamları sırasında talan edilmiştir; ancak, 1900 yılında, yüze yakın eski el yazması hâlâ burada muhafaza ediliyordu. Aynı dönemde, Pağeş’teki dört manastırın –Amırdol, Surp Asdvadzadzin, Komk ve Avekh– başrahipliğine seçilen Peder Ezras, İstanbul Patrikliği tarafından, bakımlarının sürekliliğini sağlamak ve ortak bir okul ya da yetimhanenin kuruluşuna mali kaynak sağlamak üzere, bu dört kurumun gelirlerini toplamakla görevlendirilmiştir.
Amırdol Manastırı’nda şu yapılar yer alıyordu:
• 17. yüzyılın başında, 1450 yılında Surp Hovhannes adıyla kayda geçmiş bir kilisenin yerinde inşa edilen, iki sıra halinde dizili üçer sütunun taşıdığı, sekizgen bir kubbe kasnağına ve piramit şeklinde bir kubbeye sahip, muhtemelen kapalı haç planlı ve üç apsisli bir yapı olan, Meryem Ana ve Surp Sdepanos’a da ithaf edilmiş Surp Hovhannes Kilisesi. Kilise 1692-1694 yılları arasında tamamen restore edilmiş, 1850 yılında ise kubbe kasnağı yenilenmiştir. Birçok mezara ev sahipliği eden kilisenin koro yerinin önünde, büyük başrahipler Parseğ (ö. 1615) ve Vartan’ın (ö. 1704), kuzeybatı köşesinde de Başrahip Zakarya’nın (ö. 1797) mezarları bulunuyordu.
• Surp Hovhannes Kilisesi’nin ve eklenti binaların kuzeyinde yer alan, 1450 yılında kayda geçmiş, kubbe kasnağına ve kubbeye sahip bir yapı olan ve 1860-1870 yılları arasında gaspedilerek camiye çevrilen Surp Sion Kilisesi.
• Bitişiğinde, 17. yüzyılın başında yeniden inşa edilen eklenti binaların yer aldığı avlu duvarları.
• Manastırın kuzeybatısında, duvarların dışında bulunan bir mezarlık.
• Bir buzhane.
• Manastırın güneybatısına, Hosrov Çayı’nın, yukarı taraftaki Komk Manastırı’na kadar uzanan bir kolu üzerine inşa edilmiş bir değirmen.
Manastırın arazileri ve şehirde mülkleri de vardı.
Birinci Dünya Savaşı’nın ardından gaspedilen Amırdol Manastırı tamamen yıkılmıştır.
Épriguian, 1903-1905, I, 377-380. Guléssérian, 1904, 1-89, 144-146. Oskian, 1940-1947, III [1947], 896-914, 919-937. Akinian, 1952, passim. Devgants, 1985, 100-102. Thomson, 2001, 105-117.