Arkelan Manastırı, Darperunik Kantonu’nda, Dzağgaler Dağı’nın [Aksorik Dağı, Akçadağ] doğu yamacında, Van Gölü’nün kuzeydoğu ucuna çok yakın bir noktada, Pergri [Muradiye] kazasının batısında, 38° 58’ Kuzey enlemi, 43° 42’ Doğu boylamında yer alır. 2100 metre yükseklikte inşa edilmiş olan Yukarı Manastır ile, 1950 metre yükseklikte, bir kayalık setin orta noktasında bulunan Aşağı Manastır’dan oluşur.
Manastır, kesin olarak, 11.-12. yüzyıllarda kurulmuştur ve o dönemde yalnızca yukarıdaki kısımdan ibarettir. Bu manastır cemaati 13. yüzyılda, Rahip Husig ile, kendisini tutsak edenlerin elinden fidye karşılığında kurtarılmış bir annenin oğlu olan Keşiş Istepannos sayesinde ünlenmiştir. Kısa süre içinde Ermeni azizler kitabına giren Istepannos’un ölümünün ardından, manastırın aşağısında yer alan ibadet odasının karşısına, falezdeki bir kayalık çıkıntının üzerine bir cenaze şapeli inşa edilir ve hac mekânı haline gelir. O tarihten itibaren, Arkelan Manastırı, ‘Husig’in oğlu Surp Istepannos’ adıyla da (Husgan Ortvo Surp Istepannos) anılmıştır. Surp Asdvadzadzin ve Surp Nışan’la birlikte yapılan bu ithafın geçmişi 1291 yılına kadar uzanır. 15. yüzyılın sonuna kadar sıklıkla kullanılan Surp Nışan adı, Haç’tan kalan ve kıymetli taşlarla süslenmiş bir kutuda muhafaza edilen bir parçadan (‘Garmir Agın Surp Nışan’ yani Kırmızı Cevher Kutsal Nişanı) gelmektedir. Bu röliğin adı, kısa süre sonra, Vasburagan’da, Van Gölü’nün güneyindeki bir başka manastıra da (Miyantzın Anabad ya da Garmir Agın Manastırı bkz. no. 18) verilmiştir.
L’église de la Sainte-Mère de Dieu, vue nord-est (Thierry, 1989, pl. XIV-4).
Başrahipler ve Pergri episkoposları tarafından yönetilen, tanınmış bir manastır olan Arkelan, 13. yüzyılın sonları ile 17. yüzyıl arasında yazılmış metinlerde, önemli bir skriptoryum olarak geçer. Başrahip Nerses, 1440’larda, manastırın kilisesini restore ettirir. Ağtamar Katolikosu III. Zakarya (1434-1464), makamını, kısa süre önce yeniden oluşturulmuş olan Eçmiyadzin tahtıyla birleştirmesinden hemen sonra, 1462 yılında, bu manastırda bir ‘zafer molası’ verir. Skriptoryum, özellikle, manastırın büyük bir cemaate sahip olduğu, Başrahip Mıgırdiç (ö. 1498’den sonra), Pergri Başepiskoposu Hovhannes (ö. 1496'dan önce) ve onun halefi Istepannos’un dönemlerinde çok üretkendir. Yapıların duvarlarındaki yazılar, 16. yüzyılın ikinci yarısında burada iki şair keşişin yaşadığını ve bunlardan birinin adının Yeğya olduğunu göstermektedir. Daha sonra, I. Pilibbos’un Eçmiyadzin Katolikosu olduğu dönemde (1633-1655), Istepannos’un cenaze şapeline, muhtemelen eskiden başka bir yapının bulunduğu yere, yeni bir kilise eklenir. Bu kilisenin 1700 yılında Başepiskopos Goplu Sarkis (Sarkis Gopetsi) tarafından yenilendiği düşünülmektedir, ancak söz konusu yenileme çalışmasının burada değil, Yukarı Manastır’ın kilisesinde yapılmış olması da ihtimal dahilindedir. 19. yüzyılın sonunda, Peder Kapriyel’in başrahip olduğu dönemde, Aşağı Manastır’ın, Yukarı Manastır’ın yerini almıştır. Başrahip Kapriyel’in ardından, manastırın ve varlıklarının yönetimi, manastır dışından bir din görevlisine verilir. 1895-1896 katliamlarına Pergri Kaymakam Yardımcısı Kürt Mehmed Bey katılmamış ve Arkelan, birçok diğer Ermeni manastırının aksine, bu katliamlar sırasında saldırıya uğramamıştır. Nisan 1915’te, manastırın bulunduğu bölge, birçok civar köyün sakinleri için geçici bir sığınak yeri olmuş, ancak bu insanlar, daha sonra, Pergri Suyu’nun üzerindeki bir köprüde öldürülmüştür.
Yukarı manastır, plan (Thierry, 1989, 191)
Yukarı Manastır, 11. ya da 12. yüzyılda inşa edilmiş, kubbe kasnağının üzerine oturtulmuş, piramit şeklinde bir kubbe ile, kemerli yan odaların ve nişlerin bulunduğu apsidiyollere* sahip, 9,3 × 5,9 metre ölçülerinde, kapalı haç planlı bir yapı olan Surp Asdvadzadzin Kilisesi, manastır binaları ile, kilisenin alt kısmında, güney yönünde yer alan bir mezarlıktan oluşuyordu. Aşağı Manastır’da ise, 17. yüzyılda inşa edilmiş, kasnak üzerine oturtulmuş bir kubbeye sahip, batı kanadında kemerli nişlerin bulunduğu, 11,5 × 7 metre ölçülerinde, tek sahınlı bir yapı olan Husgan Orti (Husgan’ın oğlu) Kilisesi ve kilisenin kuzey duvarına bitişik, sahının kuzey kısmındaki nişle bağlantısı olan, doğu duvarındaki bir bölmede Surp Istepannos’un mezarının yer aldığı, bu azize ithaf edilmiş, 5 metre uzunluğundaki cenaze şapeli bulunuyordu.
Bas Couvent, l’église d’Housgan Orti, vue sud-ouest, 2007 (Coll. privée).
Mémoire, 1919, 67-84. Oskian, 1940-1947, I, 357-378. Thierry, 1989, 188-194.
Aşağı manastır ve Surp Istepannos Şapeli planı (Thierry, 1989, 191)
Arkelan Manastırı Birinci Dünya Savaşı’nın ardından gaspedilmiş ve metruk kalmıştır. 1970’li yıllarda, Yukarı Manastır’ın kilisesi, güneybatı köşesi çökmeye başlamış ve bazı kaplama taşlarını kaybetmiş olsa da, hâlâ ayaktaydı. 2012 yılında, manastırdan geriye yalnızca apsisin ve kuzey duvarının bir kısmı kalmıştı. Manastır binalarının tamamı yok olmuş, mezarlık tahrip edilmiştir. Aşağı Manastır’ın kilisesinin piramidinin kaplama taşları yok olmuştur. Sahının çökmesiyle batı tarafının üstü açılmıştır. Apsisin, duvarın yarısına kadar açıkta kaldığı doğu tarafı da aynı durumdadır. Kilisenin içi kazılmıştır. Surp Istepannos Cenaze Şapeli’nden geriye kalanlar ise, harap durumdaki duvarlardan ibarettir.
Mémoire, 1919, 67-84. Oskian, 1940-1947, I, 357-378. Thierry, 1989, 188-194.