Medzop Manastırı, Ardzvaper Manastırı (bkz. no. 7) gibi, Van Gölü’nün kuzey kıyısında sıralanan Dzağgants Dağlarının eteklerinde, 39° 10’ Kuzey enlemi, 43° 11’ Doğu boylamında yer alır ve yine Ardzvaper gibi, adını bir köyden alır. Bu adın kökeninin ‘medz(n) op’ (büyük göl) olduğu yönünde bir yorum mevcuttur. Surp Asdvadzadzin’e yani Meryem Ana’ya ithaf edilmiş olan bu manastır, Arceş’in [Erciş] kuzeybatısında, Harutyun köyü [***] ile onun yukarısında bulunan bir göletin (bir ihtimal Medz Op [Meydan Gölü]) arasında, iki geçidin oluşturduğu korunaklı bir noktada inşa edilmiştir; Aği Nehri’nin [Zilan Çayı] sol tarafında, Medzop [Kocapınar] köyünün kuzeyindedir.
Manastırın 12. yüzyılda faaliyette olduğu, ve 1201 yılında, Ercişli keşiş Asdvadzadzur (Asvadzadzur Arcişetsi) tarafından aynı yerde, bir kilisenin inşasının tamamlandığı bilinmektedir. 16. yüzyıla kadar, Medzop’un adı sürekli olarak bir skriptoryum, önemli bir eğitim merkezi ve inziva yeri olarak geçer. 14. yüzyılda, dinî nasihat niteliği taşıyan metinler ve tefsirler yazan Sasunlu Mıhitar’ın (Mıhitar Sasnetsi, ö. 1337) ve ardından, Doğru Ermenistan’da, ünlü birer vartabed ve ilahiyatçı olan Hovhannes Orodnetsi (Orodınlı Hovhannes) ve Krikor Datevatsi'nin (Datevli Krikor) yanında eğitim aldıktan sonra (yüzyıl sonunda) Medzop Manastır Okulu’ndaki faaliyetlere ivme kazandıran Hovhannes Kaçperuntsi (Kaçperunikli Hovhannes’in) çalışmaları öne çıkar. Başrahip Kaçperuntsi’nin, 1402 yılında, kiliseyi yeniden inşa etmekle görevlendirdiği Mardinli Rum mimar Farac, bu işi 1409’da tamamlar. 15. yüzyıl Ermenistanı’nda önemli bir isim olan, hatırat yazarı Medzoplu Tovmas (Tovmas Medzopetsi, ö. 1447), Kaçperuntsi’nin öğrencisidir. Tovmas, Medzop’un yanı sıra, komşu Ardzvaper ve Datev manastırlarında da eğitim görmüştür. Başrahibi olduğu Medzop Manastırı’nda istinsah (yazma eserlerin el yazısıyla kopyalanması) ve tezhip çalışmalarına katılmış, bir yandan da, hocasının öğretilerini pekiştirmiştir. Tovmas’ın öğrencileri arasında, Avak Vank’ta (bkz. no. 44) Erzincanlı Kevork’tan (Kevork Yerzıngatsi) eğitim aldıktan sonra Medzop cemaatine katılan Kırımlı Hagop da (Hagop Khrimetsi) bulunur. Fakat hepsinden önemlisi, Tovmas Medzopetsi, 1441 yılındaki girişimiyle, Ermenistan katolikoslarının Vağarşabad’a (Eçmiyadzin) dönmesinin ardındaki başaktör olmuştur. Bu girişim kayda değer sonuçlar doğurmuşsa da, tam olarak başarılı olamamıştır, çünkü o dönemde tahtta bulunan katolikos ve sonra da halefleri, Kilikya’da bulunan Sis [Kozan] Katolikosluğu makamını bırakmayı reddetmiş, bu da yeni bir seçim yapılmasını gerektirmiştir (bkz. no. 7). Patrik unvanı taşıyan (1537-1546) ilk İstanbul Ermeni Başepiskoposu olan I. Asdvadzadzur’un Medzop cemaatine mensup olduğu varsayılmış ancak bu varsayımı teyit edecek nitelikte bir kanıt gösterilmemiştir. 16. yüzyılın başları - 17. yüzyılın sonlarında, Türk-İran savaşları nedeniyle Medzop’un yıldızının sönmeye başlaması üzerine, manastırın rahip keşişlerinden Simeon Abarantsi (bkz. no. 30), içinde şu dizelerin de yer aldığı bir mersiye yazar: “Uyan Yeremya / Uyan da, ağıtlarına ses veren arpını uyandır”. Yine de birkaç yüzyıl daha varlığını sürdüren manastır 1895’te, ve ardından 1915’te, bir kez daha yerle bir edilmiştir. Medzop Manastırı’nın son başrahibi, Pakrevantlı Sahag *** olmuştur.
Vue générale, 1972 (Fonds N. et M. Thierry).
Medzop Manastırı, esas olarak, Morın Luso Surp Asdvadzadzni (Işığın Annesi Azize Bakire Meryem) Kilisesi, bir narteks ve eklenti binalardan oluşuyordu. 1409 yılında tamamlanmış, yığma taştan bir yapı olan kilisenin, kubbe kasnağı ve kubbesi, kubbenin etrafında gizli bölmeleri, –bir ihtimal– apsisin iki yanında odaları ve iki şapeli vardı. Duvarlarda, khaçkarların yanı sıra, 1409, 1432 ve 1571 tarihli, en az üç adet eski kitabe bulunuyordu. 19. yüzyılda ve 20. yüzyılın başlarında yazılmış metinlerdeki betimlemelerden bu bilgiler çıkarılabilmektedir. O dönemde çekilmiş fotoğraflar olmaksızın, daha fazlasını söylemek mümkün değildir. Aynı durum, kilisenin ön tarafına inşa edilmiş olan narteks ve orada bulunmaları olası olan ama ne konumları ne de biçimlerine dair hiçbir bilgimizin olmadığı eklenti binalar için de geçerlidir. Manastırın güneyinde, Mıkhitar Sasuntsi (Sasunlu Mıkhitar) ve Tovmas Medzopetsi’nin (Medzoplu Tovmas) mezarlarının da yer aldığı mezarlık bulunuyordu. Manastırın çiftliği, Harutyun köyünün yakınındaydı. Köyün büyük bir kısmı, tarlalar, otlaklar ve ağıllardan oluşan manastır arazilerinde çalışırdı. Medzop’un yetki alanı içinde üç köy daha bulunuyordu.
Medzop Manastırı Birinci Dünya Savaşı’nın ardından gaspedilip sistemli bir şekilde yıkılmıştır. 1970’li yıllarda, manastırdan geriye yalnızca moloz yığınları ve üzerinde 1614 tarihinin bulunduğu bir khaçkar kalmıştı. Günümüzde ise, yapılara dair neredeyse hiçbir iz bulunmamaktadır.
Oskian, 1940-1947, II [1942], 419-442. Djilizian, 1947, 5-12. Thierry, 1989, 205-206. Khatchikian, 1999, passim.