Kantzag Surp Tovmas Manastırı

Surp Tovmas Manastırı, Van Gölü’nün güney kıyısındaki Gabudgoğ Yarımadası’nda, Encakisar ya da Gabudgoğ [Akkül] olarak adlandırılan dağın kuzey eteklerinde, 2000 metreden yüksek bir noktada bulunan düz bir kayalık çıkıntının üzerinde, 38° 24’ Kuzey enlemi, 42° 52’ Doğu boylamında yer alır. Yakınında Bardzis köyünün yıkıntılarının bulunduğu bu mevki, Rışdunik Kantonu’nda, Kantzag [Altınsaç] köyünün kuzeybatısındadır.

Vue générale sud-ouest, 1910 (Érévan, Musée d'histoire de l'Arménie, fonds H. Maghakian).

Geleneksel tarih anlatısına göre, bu manastır Ardzruni kralları tarafından kurulmuştur. Çok eski tarihlerden itibaren Edesa’da [Urfa] muhafaza edilmiş olan Hindistan Havarisi Tovmas'ın rölikleri, belirsiz bir tarihte buraya getirilmiş olduğu için, manastır, bu azize ithaf edilmiştir. Çok erken bir tarihte, bu durum, söz konusu havarinin mezarının manastırda olduğu fikrini güçlendirmiştir. 1339 yılında yazılmış bir metinle, o tarihte var olduğu teyit edilen manastırın adı, 1457 ve 1587 tarihli iki metinde de, bir skriptoryum olarak geçer. 16. yüzyılda başrahipler Mıgırdiç ve Giragos, onların ardından da Episkopos Melkiset Palents, manastır yapılarını yenilemiştir; o dönemde kilisenin halihazırda bir narteksi vardır. Rahip Tuma (ö. 1690), 1671 yılında, manastırın etrafına duvar ördürür. Çalkantılarla ve yağmalarla geçen bir dönemin ardından, Episkopos Hovhannes, 1757’de, o sırada Ağtamar Katolikosu IV. Krikor’la ihtilaflı olan Eçmiyadzin Katolikosu’nun emriyle, manastırı restore ettirir. Ermenilere ait diğer birçok dinî kuruluş gibi, Kantzag Surp Tovmas Manastırı da, 1895 katliamları sırasında ve ardından 1915’te, bir kez daha yağmalanmıştır.

Kantzag Surp Tovmas Manastırı’nda şu yapılar bulunur:

Plan (Thierry, 1989, 303)

• Muhtemelen 10. yüzyılda, Vasburagan Kralı Gagik’in döneminde (914-943) inşa edilmiş ve 1581 yılında restorasyondan geçirilmiş, kapalı haç planlı, on iki köşeli bir kubbe kasnağı ve piramit şeklinde bir kubbeye sahip, üç apsisli, 12 × 8,5 metre ölçülerinde bir yapı olan; merkezî apsisi, varaklı bir ahşap sunak, sunağın üstünde bulunan bir pano ve baldakenle süslenmiş; yan apsislerinden birinde Aziz Tovmas’ın röliklerinin muhafaza edildiği; tepesinde, Avrupa’dan getirilmiş, üstü Latince yazılı bronz bir mızrak ucunun bulunduğu Surp Tovmas Kilisesi;

• Kiliseden batı yönünde uzanan, dört merkezî sütun ve sekiz gömme ayağın üzerinde duran, kubbeli bir çatısı olan, Başrahip Tovmas’ın (ö. 1690) mezarının bulunduğu, 9,2 metre uzunluğunda bir narteks;

• Manastırı çevreleyen, güney kısmı 50, batı kısmı 39, kuzey kısmı ise 35 metre uzunluğunda olan; doğu kısmında kilisenin yer aldığı; ön tarafına, on kadar iki katlı konut, ahırlar ve diğer manastır binalarının inşa edilmiş olduğu duvarlar;

• Batı tarafında bir mezarlık.

Manastır, ayrıca, Kantzag [Altınsaç], Varents [Varis] ve Şadvan [Aydınocak] köylerinin etrafında geniş arazilere sahipti.

Birinci Dünya Savaşı’nın ardından el konan ve metruk kalan Kantzag Surp Tovmas Manastırı'nın mülkleri gaspedilmiştir. Şu anda büyük ölçüde ağıl olarak kullanılmaktadır. Manastır duvarları yerindedir; 1970’li yıllarda temelleri görünür durumda olan manastır binaları ise büyük oranda yok olmuştur. Kilise ve narteksi hâlâ ayakta olsa da, içeri sızan su nedeniyle ciddi ölçüde hasar görmüştür ve çökme tehlikesiyle karşı karşıyadır.

Vue sud-ouest, 2000 (Coll. privée).