Avak Vank (Büyük Manastır) adıyla bilinen ve Havari Aziz Tateos’a, daha doğrusu iki havariye, Tateos ve Partuğimeos’a ithaf edilmiş olan bu manastır, Garni [Gökkaya] köyünün yukarısında, yaklaşık 2000 metre yükseklikte, 39° 40’ Kuzey enlemi, 39° 15’ Doğu boylamında yer alır. Kohanam Dağları [Könem dağı] ve Sebuh Dağı’nın [Kara Dağ] güney yamaçlarında, Yerzınga [Erzincan] ile Gamakh/Kemakh [Kemah] arasında bulunan ve Batı Fırat’ın sağ yakasında bir yarım daire oluşturan küçük bir vadinin üzerinde kurulmuştur. Taranaği Kantonu’nda bulunan Sebuh Dağı, Ermeni tarihinde, 4. yüzyılın başında, IV. Dırtad’ın hükümdarlığı döneminde, Ermenistan Krallığı’nın Hıristiyanlığı kabul etmesini sağlamış olan Aziz Krikor Lusavoriç’in hayatıyla özdeşleşmiştir. Aziz Krikor, Taranaği’de inzivaya çekilmiş, ömrünün sonuna kadar Sebuh Dağı’ndaki Mane mağaralarında (Manayark ya da Manya Ayrk) münzevi olarak yaşamıştır. Bu kutsal dağda, Aziz Krikor’un inzivaya çekilişinin ve ölümünün hatırasını taşıyan çok sayıda manastır ve inziva yeri bulunmaktadır. Zirvenin hemen altında yer alan Lusavoriç Manastırı (bkz. no. 45) ve azizin gömülü olduğu rivayet edilen Tortan Dokuz Azizler Mezarlığı (bkz. no. 47), bunlardandır. İçlerinden, manastır faaliyetleriyle en çok tanınanı ise, meşrulaştırıcı bir yaklaşımla, havarilerin öğretileri ile Aziz Krikor Lusavoriç’in öğretisini tek bir ibadethanenin çatısı altında birleştiren Avak Vank’tır.
General view of Saint Thaddeus and the Holy Mother of God during the pilgrimage, 1906 (Surménian, 1947, p.87).
Avak Vank, 12. yüzyılda büyük bir keşiş topluluğuna ve üretken bir skriptoryuma ev sahipliği yapıyordu. 15. yüzyılın sonuna kadar Ermenistan’ın en önemli skriptoryumlarından ve manastır üniversitelerinden biri olan Avak Vank’ta, 12. yüzyılın sonları ve 13. yüzyılın başlarında Hovhannes, Sarkis ve Asdvadzadzur, 14. yüzyılda Movses Yerzıngatsi (Erzincanlı Movses) ve Giragos, 15. yüzyılda Kevork Yerzıngatsi (Erzincanlı Kevork) ve Hovhannes Hamşentsi (Hemşinli Hovhannes) gibi büyük başrahiplerin yönetimleri altında, 1202 yılında, dünyanın en hacimli el yazması eserlerinden biri olan ünlü ‘Muş Vaazlar Kitabı’nı tamamlayan Vartan Garnetsi (Garinli/Erzurumlu Vartan) gibi bir dizi yetenekli müstensih ve minyatürcü ile, Hovhannes Hamşentsi’nin adaşı ve çağdaşı olan büyük vartabed Hovhannes gibi, isim yapmış âlimler öne çıkar. Bu iki Hovhannes’in hocalık yaptığı, 15. yüzyılın üçüncü çeyreğinde, manastır cemaatinin, otuzu keşiş adayı olmak üzere, en az 60 kişiden oluştuğu anlaşılmaktadır. Manastır, söz konusu dönemde bir episkoposluk merkeziydi. Avak Vank’ın aynı anda üç ayrı ithaf (Surp Asdvadzadzin, Surp Garabed ve Arakelots yani kutsal havariler) taşıdığı, en eski tarihi metinlerle belgelenmiştir. Bu üçlü ithaf, bugüne kadar muhafaza edilen, üç kiliseden oluşan bir yapı topluluğunun söz konusu olduğunu göstermektedir. 13. yüzyıl ile 15. yüzyıl arasında, burada dördüncü bir kilise daha bulunduğu da belgelerle sabittir. Kiliselerin ilki, 7. yüzyıl ile 10. yüzyıl arasındaki bir dönemden kalmış, çok eski bir yapı olabilir. Manastır, 13. yüzyılın başlarında, Başrahip Movses Yerzıngatsi’nin döneminde yenilenmiş ya da genişletilmiştir. 1464 yılı civarında, Keşiş Asdvadzadzur Çermatsi tarafından, yapıda başka düzenlemeler ya da değişiklikler yapılmıştır.
Sebuh Dağı Okulu, 16. yüzyılda, Osmanlı fetihleri nedeniyle gerilemeye başlar. Avak Vank ve Gamakh/Kemakh Episkoposluğu’na konan vergide indirim yaptırmayı başaran keşiş vartabed Mağakya Tercantsi (Tercanlı Mağakya), manastırı, kiliselerin girişine inşa edilen ikinci narteks gibi yeni yapılarla geliştirmiştir. Avak Vank sonraki yüzyıllarda geçmişteki ihtişamını yakalayamasa da, hürmet gören bir hac mekânı olma özelliğini korumuştur. 17. yüzyıldan itibaren, Avak Vank’ın ve Sebuh Dağı’ndaki diğer manastırların çoğu papaz rütbesi taşıyan yöneticileri ve başrahipleri, istisnasız bir şekilde Prokhoronyants ailesine mensuptur. Manastır 1895 yılında saldırıya uğramıştır. Birinci Dünya Savaşı’nın öncesinde, Sebuh Dağı’ndaki manastırların başında, oğlu 1903 yılında suikasta uğrayan ve buraya defnedilen Papaz Vartan Prokhoronyants vardı.
Avak Vank’ta şu yapılar bulunur:
Plan and section (Thierry, 2005, 109).
• (A) Serbest haç planlı, beşikçatılı, sahınının batı kısmının üzerinde bir beşiktonozun, apsisin ön kısmının üzerinde ise içerden sekizgen, dışarıdan kare şeklinde bir kubbe kasnağının yer aldığı, kuzey ve güney taraflarında birer şapele sahip, kendine özgü bir yapı olan Surp Asdvadzadzin Kilisesi;
• (C) Üç sahınlı, iki açıklıklı, doğu ve batı taraflarında gömme sütunların bulunduğu, sütun başlıklarının üzerine yerleştirilmiş kemerlere ve kare şeklinde iki merkezî ayağa sahip bir bazilika ve Surp Asdvadzadzin Kilisesi'nden daha büyük bir yapı olan Surp Tateos ya da Surp Arakelots Kilisesi;
• (B) Adı geçen iki kilisenin arasında yer alan, beşiktonozlu bir yapı olan Surp Garabed Kilisesi;
• Surp Arakelots Kilisesi’nin girişinde yer alan bir narteks;
• 16. yüzyılda, daha güneyde, iki diğer kilisenin önünde inşa edilmiş ikinci bir narteks;
• Avluyu çevreleyen, eklenti binaların (meskenler, kiler, yemekhaneler, kütüphane) yaslandığı duvarlar.
En büyük kilise olan Surp Arakelots’ta, 1466 ve 1469 tarihli iki khaçkar görülebilmektedir. Bu kilisenin ana kapısı, oymalı iki kanatla süslenmişti. Üzerinde, Roma imparatorluk ailesinden bir çiftin oyma yöntemiyle yapılmış portrelerinin bulunduğu kıymetli bir taş olan ‘Teğtap’ (Panzehir) Avak Vank’taydı; Lusavoriç’in röliklerinin muhafaza edildiği bir sandığın tabanı olarak kullanılmıştı. Manastırın arazileri, ormanı ve meyve bahçeleri de vardı.
Church of Saint Thaddeus, interior, 2008 (Private Coll.).
Avak Vank Birinci Dünya Savaşı’nın ardından gaspedilmiş ve metruk kalmıştır. Avluyu çevreleyen duvar ve eklenti binalar gibi, iki narteks de neredeyse yok olmuştur. Yalnızca üç kilise, tam olarak görülebilen bir blok teşkil etmektedir fakat ağır hasar görmüşlerdir. Çatılar büyük oranda yok olmuş, Surp Asdvadzadzin Kilisesi’nin kubbe kasnağı kısmen tahrip olmuştur; Surp Arakelots Kilisesi ise delik deşik durumdadır.
Oskian, 1951, 3-25. Thierry, 2005, 109-112. Surménian, 1947, 86-88. Matévossian, 1969, 137-162.
SaveSave