Arekn ya da Arek [Köşmür] Dağı’nın batı yamacına, aynı adı taşıyan köyün üst kısmına, yaklaşık 2000 metre yükseklikte inşa edilmiş olan Kedahayats Surp Asdvadzadzin (Nehre Nazır Azize Meryem Ana) Manastırı, Geği ya da Kıği [Kiğı] şehrinin doğusunda, Kayl Nehri’nin [Peri Suyu] doğu yakasına bitişik yükseltilerin üzerinde, nehrin Oror adlı kolunun ayrıldığı, vadiye hâkim bir noktada, 39° 16’ Kuzey enlemi, 40° 24’ Doğu boylamında yer alır. Konumu nedeniyle Partzr Asdvadzadzin (Yüksekteki Meryem Ana) adıyla da anılır. Kuzeybatısında, yakın bir mesafede bulunan Kıği Surp Garabed Manastırı ile birlikte, Khortziank Bölgesi ve Episkoposluk Bölgesi’nin en önemli iki manastırdan biridir.
Surp Asdvadzadzin Manastırı, neredeyse kesin olarak, Khortziank bölgesinde yer alan ve 1364 tarihli bir metinde ‘inziva yeri’ olarak geçen manastırdır. 15. ve 16. yüzyıllarda bir başepiskoposluk merkezi olan bölgedeki bütün diğer manastırlar gibi, burası da, faaliyetini, uzun süre Muş Surp Garabed Manastırı’nın (bkz. no. 53) yetkisi altında sürdürmüştür. I. Şah Abbas’ın istilasının neden olduğu yıkımın ardından, Muş Surp Garabed Manastırı cemaati mensuplarından Başepiskopos Mardiros Darontsi (Daronlu Mardiros, 1600-1627), 1612 yılında, Khortziank’taki iki büyük manastırı restore ettirir ve her ikisinde de istinsah (yazma eserlerin yine el yazısıyla kopyalanması) çalışmalarını yeniden başlatır. Bölge 1767 yılında Muş Manastırı’nın yetki alanından çıkmış olsa da, yine Muş Manastırı’ndan, ve yine Mardiros adında, ‘Bülbül’ olarak tanınan bir müzisyen başepiskopos (1795-1815), 1808 yılına kadar, bu iki manastırda yeniden çalışmalar yürütmüştür. Surp Asdvadzadzin Manastırı, 1808’den 1815’e kadar Khortziank Başepiskoposu’nun ikametgâhı olarak hizmet verir. Bu dönemin ardından, başepiskoposlar, geleneksel makamları olan Kıği Surp Garabed Manastırı’na döner, oradan da şehre geçerler. Rahip Bsag Der Khorenyan’ın görev dönemi (1907-1912), episkoposluk bölgesinin tamamı açısından çok verimli geçmiştir (Der Khorenyan daha sonra Kharpert’e tayin edilmiştir; bkz. no. 63 ve no. 64). Khortziank’taki manastırlar da dahil olmak üzere, bu episkoposluk bölgesinden sorumlu olan son din adamı, 1915’te şehit edilen Keğam Tevekelyan’dır.
Kedahayats Surp Asdvadzadzin Manastırı’nda şu yapılar bulunur:
• (A) Üç sahınlı, eşit genişlikte üç açıklığın bulunduğu, dört merkezî sütun ve on gömme ayak üzerine oturtulmuş bir beşikçatıya sahip, yaklaşık olarak 17,4 × 15,4 metre ölçülerinde, büyük bir bazilika olan Surp Asdvadzadzin Kilisesi;
• (B) Batı yönünde uzanan ve güneye bakan bir kapısı olan, 7,4 × 15,4 metre ölçülerinde bir narteks;
• (C) Kilisenin güney duvarına bitişik, apsis bloğu ve ilk açıklıkla eş yükseklikte, 7 × 7,6 metre ölçülerinde bir sakristi*;
• (D) Avluyu çevreleyen ve batı yönünde, yan tarafına meskenlerin inşa edilmiş olduğu duvarlar.
Kedahayats Surp Asdvadzadzin Manastırı, Birinci Dünya Savaşı’nın ardından gaspedilmiş ve metruk kalmıştır. 1980’lerin sonunda kilise halen ayaktaydı, ancak narteks, sakristi ve meskenler büyük ölçüde çökmüştü. Avlu duvarları hâlâ görünür durumdadır.
Der Khorénian, 1914/1937, [1] 264-286, [2] 23-48. Hayrabédian, 1937, carte-esquisse. Oskian, 1951, 211-214. Oskian, 1953, 199. Srabian, 1960, passim. Bruchhaus, 1989, 164, 169-171, 178. Tokat, 2015, 38-41 & carte HT.