Surp Harutyun ya da Tivapuyn Manastırı

Surp Harutyun Manastırı, Van Gölü’nün güney kıyısında, 38° 29’ Kuzey enlemi, 42° 51’ Doğu boylamında yer alır. Gabudgoğ Yarımadası’nın [Akkül Dağı] en kuzey ucunda, Ağin köyünün ve Şakhor [Ahnatap] Koyu’nun ilerisinde yer alan küçük bir körfezin en uzak noktasında inşa edilmiştir. Yakınında, batı tarafında bulunan bir mağaranın adıyla, ‘Tivapuyn’ (Divabuyn) yani ‘Şeytan’ın İni’ olarak da anılır. Türkçeye ‘Deveboynu’ şeklinde geçen kelime, yarımadanın bu ucu için kullanılır.

Tivapuyn Manastırı, büyük ihtimalle, 13. yüzyıl ile 15. yüzyıl arasında yazılmış metinlerde bu bölgede bulunduğu belirtilen Andzığnabad Manastırı’dır. Surp Nışan ithafı, muhtemelen, manastırın metruk kaldığı bir dönemin ardından değiştirilmiştir. Her halükârda, manastırın kilisesi, planı itibariyle, 905 yılında Katolikos V. Hovhannes Traskhanagerdtsi (Traskhanagerd’li V. Hovhannes) tarafından inşa ettirilmiş olan –ve Ermenistan Cumhuriyeti’nde bulunan– Püragan Kilisesi’ne şaşırtıcı derecede benzemektedir. Hovhannes Traskhanagerdtsi’nin seyahatleri sırasında, yolu, 928 ile 931 yılları arasında Vasburagan’a ve Kral Gagik’in yanına da düşmüştür. Manastır kilisenin tipolojik analizi, kuruluşunun bu katolikosa atfedilmesine cevaz vermektedir. Dolayısıyla, bu hipoteze göre, manastır 10. yüzyılın ilk yarısında kurulmuştur. İlk adı Andzığnabad’ın, ‘Andzığna Anabad’ın (Andzığn ya da Andzğın çölü veya inziva yeri) kısalmış hali olduğu varsayılırsa, manastırın kurulduğu dönemde burasının bir inziva yeri olduğu söylenebilir.

Vue générale, 2011 (Coll. P. Maguesyan).

Mezarlıkta, Gatoğigos II. Istepannos’un mezarının üzerinde 1272 tarihi bulunur. Ağtamar’da yerleşik olan Ardzruni Hanedanı’nın katolikosları, buraya olan bağlılıklarını göstermişlerdir. Katolikos III. (Büyük) Zakarya’nın döneminde (1434-1464), 1447 yılında restore edilen kilise, o tarihte artık Surp Harutyun adını taşımaktadır. Zakarya’nın yeğeni ve halefi IV. Istepannos (1465-1489), dayısı ve hocası olan müstensih ve vakanüvis Tovma Minasents’i manastıra başrahip olarak atamış, Zakarya’nın bir başka yeğenini, üvey kardeşi Sımpad’ı ise Ağtamar’da kral olarak takdis etmiştir (1466, bkz. no. 17). Katolikos III. Krikoris de, 1589 yılında, adını kilisenin batı duvarına yazdırmıştır. Sonraki yüzyıllarda, daha ziyade bir inziva ve dua yeri niteliğine büründüğü anlaşılan manastır, 1895 katliamları sırasında yağmalanmış ve kısa bir süre sonra terk edilmiş, Şadvan’dan [Aydınocak] bir rahibe emanet edilmiştir.

Surp Harutyun Manastırı, bünyesinde şu yapıları barındırır:

Plan ve kesit (Thierry, 1989, 310)

• 10,5 × 5,6 metre ölçülerinde, 9 metre yüksekliğinde, üç apsisli, tek sahınlı, sivri tonozlu, beşikçatılı bir yapı olan Surp Harutyun Kilisesi. Büyük bir ana kemeri ve hafif kavisli bir sırtı olan orta apsiste çok küçük yan odalar vardır. Eski bir khaçkarın da yer aldığı sahının yan duvarlarına, üst kısımlarında kemerlerin bulunduğu nişler sıralanmıştır. 1447 yılında yapılan restorasyonda, kilisenin batı cephesi, tuğlalarla oluşturulmuş sıra dışı bir desenle süslenmiştir.

• Dikmelerin üzerine oturtulmuş, kuzeye açılan, 9,4 × 7,3 metre ölçülerinde, sonradan inşa edilmiş bir narteks.

• Kilisenin kuzey duvarına bitişik olan ve buradan muhtemelen kütüphane olarak kullanılan bir odaya açılan, sonradan inşa edilmiş bir şapel.

• Önceki yapı bloğunun kuzeybatısında yer alan eklenti yapılar.

• Daha batıda, yamacın ortasında bulunan, başrahibin evi.

• Bir mezarlık.

• Kıyı şeridinin yakınında bir kuyu.

Manastırın, duvarlarının dışında, Şadvan köyünde de evi vardı (tırsi dun). Manastırın tarlalarını Varentsli [Varis] köylüler ekip biçerdi.

Birinci Dünya Savaşı’nın ardından gaspedilen ve metruk kalan, 1970’li yıllarda ise ağıl olarak kullanılan manastır, o dönemden günümüze kadar geçen süre içinde ciddi biçimde tahrip olmuştur. Kaplama taşları, pencere ve kapı açıtlarını çevreleyen taşlar, kilisenin doğu ve batı duvarlarının üst kısımlarını süsleyen taşlar, kitabeleriyle birlikte yerlerinden sökülmüştür. Artık herhangi bir koruması olmayan tonoz kısmen delinmiş, güney duvarının dip kısımları yer yer kazılmıştır. Kilisenin içindeki haçkar yok olmuştur. Bitişikteki şapel çökmüştür ve müştemilatı görünmez durumdadır. Narteksten ve manastır binalarından geriye kalanlar, birkaç izden ibarettir. Katolikos Istepannos’un (1272) mezarı tahrip edilmiştir.