Surp Arakelots, Surp Ğazar ya da Surp Tarkmançats Manastırı

Surp Arakelots ya da Yergodasan Arakelots (On İki Havari) Manastırı, adını, İsa’nın havarilerinden bazılarının röliklerinin burada bulunduğuna dair bir geleneksel anlatıdan alır. Aynı anlatıya göre, manastırın kurucusu Aziz Krikor Lusavoriç’tir; ilk başrahibi ve ithaf edildiği ikinci isim olan Yeğyazar ya da Ğazar’ı görevlendiren de odur. Ğazar, yakında bulunan ünlü Surp Garabed Manastırı’nın (bkz. no. 53) ilk başrahibi olduğu söylenen, IV. Yüzyılda yaşamış olan Zenop Klag’ın kardeşidir. Manastıra diğer adını veren Surp Tarkmançats (Aziz Çevirmenler) ise, Ermeni Alfabesi’nin yaratıcısı olan Aziz Sahag ve Aziz Mesrob ile, onların, 5. yüzyılda Kitab-ı Mukaddes’i ve önemli çok eski çalışmaları tercüme etmiş olan öğrencileridir. Daha sonraki döneme ait bir anlatıya göre, bu kişilerin bazıları manastırın mezarlığında gömülüdür.

Surp Arakelots Manastırı, Muş’un güneydoğusunda, Ermeni Torosları’nın merkezinde bulunan Sasun Dağları’nın kıyısında, Dziringadar [Kızıl Ziyaret] Dağı’nın eteklerinde, yaklaşık olarak 1750 metre yükseklikte, 38° 41’ Kuzey enlemi, 41° 31’ Doğu boylamında yer alır. Klatzor Geçidi’nin bitişiğindeki düz bir kayalık çıkıntının üzerine kurulmuştur. Daron Kantonu’nu oluşturan bu bölge, Orta Çağ’da iki hanedan (Pakraduniler ve Mamigonyanlar) arasında çeşitli kereler el değiştirmiş, çok geniş bir prenslik olan Daron’a adını vermiştir. Azizlerin yaşamöykülerini ve kaleme aldıkları metinleri bir araya getiren Haysmavurk’ta (Sinaksarion), Surp Lusavoriç’in –kısa süre içinde Mamigonyan prenslerinin soyundan gelenlerle ittifak yapan– soyunun kalesi haline gelecek olan bu bölgede bulunmuş olmasıyla anılan manastırın geçmişinin çok eskilere dayandığı belirtilir. Surp Arakelots’un mezarlığındaki, Ağtamar’daki kraliyet kilisesinin güney cephesinin üst kısımlarındaki rölyeflerde de tasvir edilen iki şehit kardeşe, Hamazasb ve Sahag Ardzruni’ye (ö. 786) ait olduğu düşünülen mezarlar, manastırın çok eskilerden beri ünlü olduğuna delalet etmektedir. 11. yüzyıl ile 13. yüzyıl arasında, manastırda büyük bir ilerleme yaşanmış olduğu kesindir. Prens IV. Çordvanel Mamigonyan’ın hükümdarlığı altında, felsefeci keşiş Boğos Daronatsi (Daronlu Boğos, ö. 1123) öne çıkar. Öncesinde, III. Çordvanel Mamigonyan (ö. 1073), doğum yeri olan Pertag’ın [Tekyol] mülkiyetinin Surp Arakelots Manastırı’na verilmesini vasiyet etmiştir. 'Tarkmançats' (çevirmenler) adıyla da bilinen mezarlıktaki anıtların çoğu, söz konusu dönemden kalmıştır. Bunlardan, 1125 yılında iki episkoposun anısına ithafen dikilmiş olan bir anıtın üzerinde, manastır alanında yapılan yenileme çalışmasına değinilmiştir. Manastır duvarlarını dışında, doğu duvarına yaklaşık 300 metre mesafede bulunan Surp Tateos Kilisesi de muhtemelen aynı yıllarda inşa edilmiştir.

Havarilere, Meryem Ana’ya (Surp Asdvadzadzin) ve Aziz Krikor Lusavoriç’e ithaf edilmiş olan ana kilise, kesin olarak 10. yüzyılda, daha eskiden orada bulunan bir şapelin yanına inşa edilmiştir. 1134 yılında, kiliseye, ceviz ağacından, çift kanatlı, oyma bir kapı yapılmıştır. Manastırın hazinelerinden biri olarak kabul edilen ve 1915’te imha edilmekten kurtarılan bu kapı, şu anda Yerevan Tarih Müzesi’nde muhafaza edilmektedir. Kiliseden bu kapıyla ayrılan Surp Krikor Narteksi, Başrahip Yesayi’nin döneminde, 1204 yılında inşa edilmiş ya da restorasyondan geçirilmiştir; aynı başrahip, 1205’te, kilisenin kubbesinin başlığını takviye ettirmiştir. Yine 1205 yılında, manastırın hazinesine, en ünlü parçası olan vaazlar derlemesi eklenmiştir; ‘Muş Vaazlar Kitabı’ olarak bilinen bu derleme, Khlat’ta [Ahlat], onu hamisi ve sahibi olan kişinin elinden zorla almış olan Papertli [Bayburt] bir kadıdan satın alınmıştır. Ardzge’de [Adilcevaz] bulunan Isgançelakordz Manastırı (bkz. no. 8), daha önce, kitabı kurtarmak için gereken fidyeyi ödemek amacıyla para toplama girişiminde bulunmuş ancak başarısız olmuştur. 1200 ile 1202 yılları arasında, Sebuh Dağı’ndaki [Kara Dağ] Avak Manastırı’nda bulunan atölyede üretilen ve şu anki haliyle 27,5 kilogram ağırlığında olan bu eser, dünyadaki en büyük el yazmalarından biri ve en büyük Ermenice el yazmasıdır Çordvanel Mamigonyan’ın vasiyeti bu eserin sayfalarında yeniden kopyalanmıştır. 710 yıl boyunca Surp Arakelots Manastırı’nın duvarlarının ardında muhafaza edilen ve kutsal sayılan eser, soykırımdan sağ kurtulup, onu, tüm ağırlığına rağmen, Rus bölgesine taşımayı başaran birkaç kadın tarafından kurtarılmıştır. 1828 yılında, ikiye ayrılıp ciltlenen bu el yazması, şu anda, Yerevan’daki Madenataran El Yazmaları Kütüphanesi’nin koleksiyonunun en değerli parçalarından biridir.

Başrahipleri genellikle başepiskopos rütbesi taşıyan Surp Arakelots Manastırı, 13. yüzyıl ile 15. yüzyıl arasında bir skriptoryumdu ve önemli bir el yazmaları koleksiyonu barındırıyordu. Başrahip Boğos (ö. 1451’den sonra), 1439 yılında, ünlü keşiş Tovmas Medzopetsi’yi (Medzoplu Tovmas, bkz. no. 9) manastırda misafir edip, onun Vağarşabad (Eçmiyadzin) Ermeni Katolikosluğu (bkz. no. 7) makamını yeniden tesis etme yönündeki çabalarını desteklemiştir. 16. yüzyılda, Başepiskopos Tateos, bir süre sonra kendisinin yerini alacak olan müstensih ve şair Garabed Pağişetsi’nin (Pağeşli [Bitlisli] Garabed) yardımıyla, Amida’nın (Dikranagerd [Diyarbakır]) önemli tüccarlarını Surp Arakelots için seferber etmiş, onlarla, manastırın yetki alanının bu şehri de içine alacak şekilde genişletilmesi konusunda anlaşmıştır. Bu sayede, 1540 yılında Surp Arakelots Kilisesi’nin kubbesi ve kubbe kasnağı ile bitişiğindeki yapıların restorasyonunu tamamlayabilmiştir. Halefi Garabed Pağişetsi de, 1555’te, narteksi restorasyondan geçirmiş ya da yeniden inşa ettirmiştir. Sonraki yüzyılda, özellikle Parseğ’in ve ardından Tavit’in başrahiplik dönemlerinde yenileme çalışmaları devam etmiştir. 1620’li yılların başlarında, Başrahip Parseğ, manastırı çevreleyen duvarları inşa ettirmiş ya da yükselttirmiştir. Başrahip Tavit’in döneminde ise, bu manastır cemaatine yardıma çağrılan Amirdol Manastırı’nın (bkz. no. 59) ünlü başrahibi Vartan Pağişetsi (Pağeşli [Bitlisli] Vartan), 1670 yılında, Surp Arakelots Kilisesi’nin güneyindeki eğimli kısımları ile, güney duvarının bitişiğinde, bir ihtimal orada daha önceden bulunan bir kiliseciğin temellerinin üzerine kurulmuş olan ancak Timurlenk zamanından beri harap halde olan Surp Istepannos Kilisesi’ni yeniden inşa etme işini üstlenir. Vartan, yazma ve araştırma işlerini de teşvik etmiş, müstensih ve mücellit Sahag Vanetsi’yi (Vanlı Sahag), Surp Arakelots’un kütüphanesindeki kırk kadar eski el yazmasını restore etmekle görevlendirmiştir.

Çok sonraları, 1791 yılında, Başrahip Hovhannes Avrantsi (Avranlı Hovhannes), Surp Krikor Narteksi’ne bir sundurma ve üzerine kubbeli bir çan kulesi inşa ettirir. Hovhannes Der Simeonyan da (1816-1850), faal bir başrahip olarak, 1828’de, Büyük Vaazlar Kitabı’nı restore ettirmiştir. Surp Arakelots Manastırı’nın son başrahibi Hovhannes Muradyan (1867-1915) olmuştur. El yazmaları kütüphanesini yeniden düzenleyen Muradyan, 1915’te şehit edilmiştir. Muradyan’ın görev döneminde, İstanbul Arvesdasirats Ingerutyun (Sanatseverler Cemiyeti), manastırın eklenti binalarında bir ziraat okulu açılmış, ancak bu okul kısa süre içinde kapanmıştır. Manastırın 1895 katliamları sırasında yağmalanmasının ardından, ziraat okulunun yerine bir yetimhane ve meslek okulu açılmıştır. Türk ordusu, manastırı yıkmaya 1915’in daha temmuz ayında başlamıştır.

Surp Arakelots ya da Surp Ğazar Manastırı’nda şu yapılar bulunur:

Plan (M. Dupin)

• 10. yüzyılda inşa edildiği tahmin edilen, kapalı haç planlı, kenarları yaklaşık 12 metre uzunluğunda, sekiz köşeli bir kubbe kasnağına ve piramit şeklinde bir kubbeye sahip bir yapı olan Surp Arakelots Kilisesi (A). Doğu tarafında, Aziz Markos ve Aziz Luka’ya ithaf edilmiş olan ve üzerlerinde birer oda bulunan iki yan apsidiyol yer alır. Yapının sol kolunun iki yanında da benzer bir iki katlı düzenleme vardır. Kaplama taşları hariç tamamen tuğladan inşa edilmiş olan bu yapı Bizans etkisi taşımaktadır. Kilisenin, kaplama taşlarıyla yapılmış çatısı ve kubbe kasnağı defalarca restore edilmiştir; en önemli restorasyonlar, 1205, 1540 ve 1670 yıllarında yapılanlardır. İç kısımdaki freskler yakın zamana kadar görünür durumdaydı.

• Muhtemelen 1204 yılında, kilisenin uzantısı şeklinde, onunla aynı ölçülerde yapılmış ve 1555’te yeniden inşa edilmiş, merkezî kubbeyi tutan dört serbest sütun ile sekiz gömme sütun üzerine kurulmuş olan Surp Krikor Narteksi (B);

• Narteksin girişinde, 1791 yılında inşa edilmiş, yaklaşık 20 metrekare genişliğinde, üzerinde kubbeli bir çan kulesi (C) bulunan bir sundurma;

• Surp Arakelots Kilisesi’nin kuzey duvarının bitişiğinde yer alan Surp Kevork Şapeli (D);

• Ana kilisenin güney duvarına ve narteksine bitişik olarak inşa edilmiş, yaklaşık 12 × 7,5 metre ölçülerinde, tek sahınlı, berkitme kemerli bir yapı olan ve 1670 yılında yeniden inşa edilen Surp Istepannos Kilisesi (E);

• Manastırı çevreleyen, 1620 yılında inşa edilmiş, konutlar, yetimhane ve vekilharç odasının yaslandığı duvarlar;

• Ana binalar öbeğinin doğusunda yer alan, 12. yüzyılın başında inşa edildiği tahmin edilen ve manastırın kendisi gibi, Meryem Ana’ya (Surp Asdvadzadzin) ithaf edilmiş olduğu anlaşılan, bir kubbe kasnağına ve piramit şeklinde bir kubbeye sahip, serbest haç planlı, yaklaşık olarak 9 × 7 metre ölçülerinde bir yapı olan Surp Tateos Kilisesi (F);

• Manastır duvarlarının dışında, ana yapılar topluluğu ile Surp Tatoes Kilisesi’nin arasında yer alan, alim keşişler ile rahiplerin anısına ithafen dikilmiş dokuz büyük haçkar ve cenaze anıtlarıyla tanınan ‘Tarkmançats’ (çevirmenler) adıyla anılan mezarlığı. Haçkarlar, kuzeyden güneye doğru, sırasıyla, 1123, 1182, 1141, 1162, 1125 (manastırın kurucu episkoposları Ğazar ve Istepannos’un anısına), 1144 (felsefeci Tavit Anhağt [Yenilmez Tavit]) ve yine 1144 tarihlidir. Diğer iki haçkardan birinin, Daronlu Boğos’un (ö. 1123) anısına ithafen dikilmiş olduğu düşünülmektedir. Mezarlığın kuzey kısmında Ardzruni şehitlerinin mezarları bulunmaktadır.

Plan restitution

Surp Arakelots Manastırı’nın nüfuz bölgesinin sınırları, Aziz Krikor Lusavoriç’e atfedilen ve 1079 yılında, III. Çordvanel Mamigonyan tarafından, Yunancadan tercüme edildiğine inanılan çok eski bir tüzükle çizilmiştir. Bu metin, III. Çordvanel’in vasiyeti ve son arzusuyla birlikte, Carındir'e (Büyük Vaazlar Kitabı) dahil edilmiştir. 20. yüzyılda, manastırın yetki alanı, kuzeyde –Doğu Fırat’ın yani Aradzani’nin [Murat Suyu] güney kollarından biri olan– Meğraked Nehri [Karasu] ile Muş arasındaki ovanın tamamını, güneyde ise Sasun Dağları’nın büyük bölümünü kapsıyordu. Manastırın mülkiyetinde otlaklar, tarlalar, meyve bahçeleri, bir orman, değirmenler ve Pertag’da bir çiftlik vardı. Sasun’da, Maratuk (Mereto) Dağı’nın eteklerinde inşa edilmiş, Surp Bedros ya da Madın Arakelo (Havarinin Parmağı) adıyla anılan manastır da Surp Arakelots’a bağlıydı. Yetki alanında 200 yerleşim yeri bulunan bu manastırın, Dikranagerd [Diyarbakır] civarına kadar uzanan alanda önemli mülkleri de vardı. Son olarak, tamamlanmamş bir envantere göre, ve uğradığı talanlara rağmen, 1914 yılında, Surp Arakelots Manastırı’nda, 1157 ile 1763 yılları arasındaki tarihlerde hazırlanmış 126 eserden oluşan bir el yazmaları koleksiyonu bulunuyordu. Aynı envantere göre, Surp Bedros Manastırı’nda da, 1255 ile 1758 yılları arasına ait 27 el yazması muhafaza ediliyordu.

Surp Arakelots Manastırı, soykırım sırasında ordu tarafından işgal edilmiş ve yağmalanmış, ardından metruk kalmıştır. Eklenti binaların tamamı yok olmuştur. 1960’lı yıllarda henüz ayakta olan ana kilise daha sonra dinamitlenmiş ve büyük ölçüde çökmüştür; aynı durumda olan sundurma - çan kulesi, Surp Istepannos Kilisesi ve Surp Kevork Şapeli’nden geriye kalanlar da, birkaç parça yığıntıdan ibarettir. Surp Kevork Narteksi’nden ise hiçbir şey kalmamıştır. Mezarlıkta bulunan, 12. yüzyıldan kalma haçkarların hepsi yok olmuştur. 1970’li yıllarda hasarlı olan Surp Tateos Kilisesi, bugün delik deşiktir, kubbesiz kalmıştır ve çökmek üzeredir. Büyük Vaazlar Kitabı ve birkaç istisna dışında, Surp Arakelots ve Surp Bedros’taki eski el yazmalarının tamamı imha edilmiştir.