Surp Hagop Manastırı, Güneydoğu Toroslar'da (Aladağlar), aynı adla anılan dağın eteklerinde, 1300 metre yükseklikte, 37° 59' derece Kuzey enlemi, 36° 05' derece Doğu boylamında yer alır. Hacın’ın [Saimbeyli] batısında, Sihun [Seyhan] Nehri’nin bir kolu olan Çatakh [Obruk] Deresi’nin üzerinde bulunan ve yine aynı adı taşıyan bir köprüyle bu şehre bağlanır.
11. yüzyılda kurulmuş olduğuna dair, güvenilir olmayan tahmin bir kenara bırakılırsa, manastırın adı ilk olarak 16. yüzyılda, Episkopos Khaçadur’un yaptırdığı, 1554’te tamamlanan bir restorasyon çalışması vesilesiyle kayda geçmiştir. Hacın şehri, Kilikya Ermeni Krallığı’nın yıkılmasının (1375) ardından, 15. yüzyılda gelişmiştir; manastır da muhtemelen bunun bir sonucu olarak yükselişe geçmiştir. Dolayısıyla, manastırın öne çıkışı, Ermeni derebeyliklerinin yavaş yavaş, Sis’in [Kozan] kuzeyindeki yüksek vadilere çekilip özerk yapılar oluşturmaları ile ilişkilendirilir. ‘Hacın’ ismi, bugünkü şehrin bulunduğu yerin aşağı kısmında yer alan ve 12.-13. yüzyıllarda episkoposluk merkezi olan Harkan ya da Hargan’la ilişkilendirilir. Söz konusu episkoposluğun yerini, Hacın Episkoposluğu’nun aldığı konusunda kuşku yoktur. Hacın episkoposları, çoğunlukla Surp Hagop Manastırı’nda ikamet etmişlerdir.
Eçmiyadzin’deki katolikosluk makamının 1441 yılında yeniden tesis edilmesine rağmen boş kalmamış olan Kilikya’daki Sis Katolikosluğu (bkz. no. 9, 73) tahtına, 18. yüzyıla kadar, Hacınlı biri oturmamıştır. Hovhannes Hacıntsi (Hacınlı V. Hovhannes, 1705-1721) Sis Katolikosu olmuş ama unvanını Bedros Periatsi (Halepli II. Bedros) ile paylaşmayı kabul ettikten kısa bir süre sonra unvanını kaybetmiş ve 1708 yılında Hacın’a dönmek zorunda kalmış, büyük ihtimalle Surp Hagop Manastırı’na çekilmiştir. Bu olaydan Yaklaşık yirmi yıl sonra, Krikor Gesaratsi’nin (Kayserili III. Krikor) Amasya’da ölmesi üzerine, V. Hovhannes’in akrabası olan Atam adlı bir papaz (Der Atam), 1729 yılında VI. Hovhannes adıyla katolikosluk makamına geçer, ancak 1733 yılında, Padişah’ın Kilikya Katolikosluğu’nu Sis şehrinden Açabahyan ailesine tahsis etmesi üzerine (aile bu imtiyazı 1865’e kadar elinde tutacaktır), makamını I. Ğugas Açabahyan’a bırakmak zorunda kalır. IV. Hovhannes Hacın’a, manastıra döner; 1742 yılında halen orada ikamet etmektedir. 1774 yılında manastırda bir istinsah atölyesi bulunduğu kesin olarak bilinmektedir.
Hacın Episkoposluğu’nun ve Surp Hagop Manastırı’nın başında bulunan Başepiskopos Bedros Der Melkonyan (1853-1885), 1885 yılında manastırın restorasyonunu tamamlar. Melkonyan, daha önce, 1865 yılında Açabahyan ailesine mensup son katolikosun ölümünün ardından bu makamda vekillik yapmış ve 1882 yılında, Katolikos I. Mıgırdiç Kefsizyan’ın ilk olarak Ayntab’da [Antep] açma girişiminde bulunduğu ilahiyat okulunu manastırın bünyesinde kurmuştur. 1900 yılında, ilahiyat okulunun ihtiyaçlarına uygun bir bina inşa etmek ve yetim çocukları barındırabilmek için yine çalışmaların yapıldığı manastır, 1909’da, Kilikya katliamları sırasında saldırıya uğrar ve yakılır. Bedros Saraçyan, 1910’da burada bir çalışma başlatarak, tahrip olan binaları yeniden inşa ettirir ve yeni bir yetimhane ile küçük bir fabrika kurar. 1915’te Ermeni nüfusun tamamı gibi o da tehcire yollanır, ölümden kurtulup Hacın’a döner ancak Musatafa Kemal'e bağlı güçlerin saldırıları nedeniyle bir kez daha orayı terk etmek zorunda kalır. Saldırılar 1920 yılında, bu güçlerin şehri alması ve ölümden kurtulup buraya dönmüş olan Ermenilerin katledilmesiyle sona ermiş, bölgede bulunan Fransız birlikleri şehri kurtarmak için herhangi bir çaba göstermemiştir. 1921'de Nikosya’da [Lefkoşa] Melkonyan Ermeni eğitim kurumunun inşa ettirmeye başlamış olan Episkopos Saraçyan, sonraları, Lübnan’daki Antilyas şehrine taşınmış olan Kilikya Katolikosluğu Yüksek Makamı’nda patrik vekilliğine getirilir, 1940 yılında ise katolikos olur.
Hacın Surp Hagop Manastırı’nda şu yapılar bulunur:
• Yaklaşık 19 metre uzunluğunda, üç apsisli, kubbeli, çokgen bir kubbe kasnağına ve bir kriptaya (mahzenmezar) sahip bir yapı olan; 16. yüzyılda inşa ya da restore edilen; batı girişinde, ön tarafında üç, yan taraflarında iki kemerin bulunduğu, üst katı daha önce kilisenin parçasıyken galeriye dönüştürülmüş bir sundurmanın yer aldığı; üstü dört kenarlı bir kiremit çatıyla örtülü Surp Hagop Kilisesi.
• Güney tarafındaki apsidiyolün bitişiğine inşa edilmiş bir sakristi (kiliseye ait kutsal eşyaların muhafaza edildiği oda);
• 1909 yılında, kilisenin kuzey tarafında yeniden inşa edilmiş olan episkopos evi;
• 1909 yılından sonraki bir tarihte, kilisenin güney tarafında, üç katlı, büyük bir bina olarak yeniden inşa edilen yetimhane;
• Diğer eklenti binalar;
• Bir çeşme;
• Duvarlarla çevrili bir avlu.
Toprakları da olan manastır, Aziz Hagop Yortusu'nun gecesinde ziyaret edilen bir hac yeriydi.
Birinci Dünya Savaşı’nın ve Kilikya’nın geri verilmesinin ardından gaspedilen Hacın Manastırı, büyük ölçüde yıkılmış durumdadır. 1980’li yıllarda, eklenti binaların tamamı yok olmuştu. Kiliseden geriye yalnızca apsis ile, kuzey ve batı duvarlarından birkaç parça kalmıştı. Doğudan batıya, güney kısmının tamamını, kiliseden alınan taşlarla inşa edilmiş, çok büyük bir konut işgal ediyordu. Kripta, foseptik olarak kullanılıyordu. O dönemden günümüze, yıkıntıların durumu önemli ölçüde kötüye gitmiştir.
Boghossian, 1942, 105-139, 148-150, 348-370. Oskian, 1957, 260-261. Edwards, 1983, 125-128, [153-157]. Gulessérian, 1990, 448-479. Kévorkian & al, 2012, 80-81.