Surp Anania Manastırı, Pağeş’in [Bitlis] kuzeyinde, Tadvan [Tatvan] yolundan sağa ayrılan bir yan yolun üzerinde bulunan Bor [Değirmenaltı] köyünde, 38°25’ Kuzey enlemi, 42°10’ Doğu boylamında yer alır. Köyün biraz yukarısında bir manastır daha vardır; Surp Hovhannes adlı bu manastır, Surp Anania gibi, Bor Manastırı (Bora Vank) olarak anılır.
Bu manastırların ilki, 1418 yılında bu manastırda hazırlanmış bir elyazmasının ve 1575 tarihli bir başka elyazmasının kolofonlarında Surp Anania ve Surp Kevork adlarıyla anılır, ancak kilisenin formu ve çeşitli mimari özellikleri, Erken Hıristiyanlık dönemine ait, 5. ya da 6. yüzyılda inşa edilmiş bir tapınak olduğuna işaret etmektedir. İkinci manastırdaki Surp Hovhannes Şapeli 7. yüzyılda yapılmış ancak daha sonra restorasyondan geçirilmiştir; 1578 ve 1584 tarihli iki ayrı metinde bu yapının adı geçer. Surp Anania mahalli kilise olarak kullanılmaya başlayana kadar, iki manastırın bir bütün olarak görüldüğü kesindir.
Stèle à croix datée de 1496, 2012 (Coll. Maguesyan).
Surp Anania Kilisesi 1466 yılında yenilenmiş, aynı yüzyıl içinde yapıya bir narteks eklenmiştir. Surp Hovhannes Kiliseciği’nin ön tarafına da bir narteks inşa edilmiştir. 15. yüzyılda, Bor’da ve buradaki dinî kuruluşlarda, aralarında devasa dikmetaşların da bulunduğu, o dönemden kalma 12’den fazla khaçkarın da delalet ettiği gibi, bir canlanma yaşanmıştır. İstinsah faaliyeti 16. yüzyıl boyunca sürmüş, ancak 17. yüzyılda gerilemiştir. 15. yüzyılın ilk yarısında yaşamış, Khlat'ta [Ahlat] –Ardzvaper Manastır Üniversitesi’nin (bkz. no. 7) önceki rektörü– âlim Krikor Dzerents’in (ö. 1421) öğrencisi olmuş ve sonraları Yergayn Inguzents Manastırı’nın (bkz. no. 62) başrahipliğini yapmış olan yazar Pağeşli Arakel, Bor’dandır. Bor’da yaşamış bir başka önemli şahsiyet de, 1430 yılında ‘Amida (Dikranagerd, Diyarbakır) ve Mezopotamya’ Episkoposu olarak atanan ve Arğın Kalesi’nin yukarısındaki Partzrahayats Surp Asdvadzadzin Manastırı’nı (bkz. no. 67) inşa ettirmiş olan şair, müstensih ve müzehhip Mıgırdiç Nağaş’tır (ö. yaklaşık olarak 1473). 19. yüzyılın ikinci yarısında, manastır, manastıra ait tarlalar ve otlaklar ile Bor cemaati, tek bir keşiş tarafından idare edilmiştir.
Surp Anania Manastırı (A), tek sahınlı, iki berkitme kemeri ve üzerlerinde küçük kemerlerin bulunduğu yan nişleri olan, beşikçatılı, 18,3 × 8,4 metre ölçülerinde, geniş bir yapı olan Surp Anania Kilisesi ile, onun batı tarafında yer alan, çift sahınlı, 12,2 × 13,3 metre ölçülerinde, enlemesine yerleştirilmiş bir narteksten (C) oluşur. Ayrıca, güney tarafında, kısa bir mesafede, bir ihtimal, 15. ve 16. yüzyıllara ait metinlerde geçen Surp Kevork (B) ithafının konusu olan bir şapel vardır. Surp Hovhannes Manastırı’nın bünyesinde, enine narteksiyle batı yönünde 8,3 metre uzanan ve güney tarafından bir avluya açılan, iki sahınlı, 6,2 × 4 metre ölçülerinde, küçük bir kilise de bulunur. Manastır kompleksinde, Surp Anania’nın güney duvarından ve narteksinden itibaren birkaç sıra khaçkar da yer alır. İçlerinden ikisinin yüksekliği 4 metreyi bulan bu dikmetaşlar (üzerinde tarih bulunanlar) 1449, 1456, 1496 ve 1513 yıllarında yapılmıştır. Surp Hovhannes’te de bir khaçkar olduğu görülmektedir.
Plan (Thierry, 1989, 358, modifié).
Birinci Dünya Savaşı’nın ardından el konan Bor Surp Anania ve Surp Hovhannes manastırları depoya dönüştürülmüştür. 1970’lerde iki narteks de –kısmen yıkık olsalar da– görünür durumdaydı; bugün ikisi de neredeyse tamamen yok olmuştur. Surp Anania Manastırı’nın özenle yerleştirilmiş süsleme taşlarının ve kaplama taşlarının neredeyse tamamı yerinden sökülmüştür. Güney cephesinden, üçüncü khaçkar sırasının arka tarafına bir duvar örülmüş ve kısa bir süre önce, ilk sıradaki dikmetaşların bir metre ötesine yeni bir bina dikilmiştir. Surp Kevork’a ithaf edilmiş olan şapel harap haldedir. Köyde, bir khaçkarın parçası, çeşme taşı olarak kullanılmaktadır. Surp Hovhannes’teki dikmetaş ise yok olmuştur.
Oskian, 1940-1947, III [1947], 941-943. Thierry, 1989, 367-365. Devgants, 1985, 101.