Ünlü bir manastır olan Abarank Surp Khaç, Miça bölgesindeki Sarikhaç ya da Vank Dağı’nın güneybatı yamacında, yaklaşık 2400 metre yükseklikte, Moks Irmağı’nın [Müküs Çayı] aşağı vadisine akan ve hemen ardından Dicle’nin doğu kolu Botan Suyu’yla birleşen bir derenin üst kısmında, Avıntants [***], Oğim [***] ve Betar [***] köylerinin yakınındaki Abarank (ikametgâh, saray) köyünde, 38°01’ Kuzey enlemi, 42°37’ Doğu boylamında yer alır. Bu bölgenin adı, modern dönemde, ‘Mamrdank’ olarak değiştirilmiştir.
Abarank Manastırı, 10. yüzyılın ortalarında –belki de, Bizans topraklarındaki Kalkedoncu baskıdan kaçan çok sayıda keşişten biri olan– Moks Episkoposu Tavit tarafından, önceden orada bulunan, muhtemelen 7. yüzyıldan kalma bir şapel ya da martiryumun yanına, Aziz Hovhannes Mıgırdiç’e (Vaftizci Yahya) ithaf edilmiş bir kilise inşa edilerek kurulmuştur. Kurucusunun mezarı kilisedeydi ve bu mezarın toprağının mucizeler gerçekleştirdiğine inanılırdı. 970’li yıllarda, Tavit’in yeğeni ve halefi olan Istepannos tarafından, bu kilisenin yakınına bir kilise daha inşa edilir ve Aziz Istepannos’a ithaf edilir. Istepannos’un, Meryem Ana adına daha da büyük bir kilise inşa etme yönündeki arzusu, yanına söz konusu topraktan bir miktar verilip İstanbul’a gönderilen ve –daha önce Hovhannes Çımışgigtsi tarafından Anzit Kalesi’nde saklanmış olan (bkz. no. 62)– genç imparatorlar II. Vasil ile VIII. Konstantin’den, inşaat çalışmaları için cömert bir bağış ve kilise için Gerçek Haç’tan bir parça alan bir akraba sayesinde gerçekleşir. Bir önceki kilisenin yanına inşa edilen, bitişiğinde de bir yan şapelin bulunduğu bu üçüncü kilise, 983 yılında, Vasburagan prenslerinin de katıldığı bir törenle, Başrahip Istepannos tarafından açılmıştır. Şair-keşiş Krikor Naregatsi’nin (940-1003, bkz. no. 21), bu olayı ve kıymetli röliği konu alan ünlü bir metni vardır.
'Gökten İnmiş' Surp Khaç ya da Surp Nışan kutsal emanet sandığı 11. yüzyılda Ağtamar’a (bkz. no. 17) nakledilmiş, ancak ona ev sahipliği yapan ilk manastır, onun adıyla anılmaya devam etmiştir. Abarank Surp Khaç, 15. ve 16. yüzyıllarda, bir skriptoryumu olan, önemli bir manastırdı. Manastırın, özellikle 16. yüzyıldaki başrahipleri, örneğin Vartan (1554) ve Tuma (1580), başepiskopos rütbesi taşıyordu. Surp Garabed Kilisesi 1542 ve 1547’de restore edilmiştir. Bu manastır cemaatinin mensubu olan âlim Vartabed Simeon Abarantsi’ye (Abarank’lı Simeon) göre, manastır, 16. yüzyılın sonunda inişe geçmiştir, ancak skriptoryumun 1638 yılında ve sonrasında, 1698’e kadar faal olduğu, kayıtlıdır. Manastırın faaliyetlerine en büyük ivmeyi veren ise, 1651 yılında bir han, 1660 yılında –ön cephesine mimar Khaçadur’un imzasını attığı– bir çeşme, ve 1664’te, köye Surp Asdvadzadzin Kilisesi’ni inşa ettiren Başrahip Simeon Pokr (Küçük Simeon) olmuştur. Büyük kilisenin narteksi, bu Simeon’un girişimiyle yeniden inşa edilmiş olabilir, ancak önünde bulunan ana kapının yenilendiği 1629 yılından daha önceki bir tarihte yeniden inşa edilmiş olması da ihtimal dahilindedir. 1850’lerde ve 1860’larda Surp Khaç Kilisesi yağmalanır. Bölgedeki beylerden biri, manastıra ait binalara ve bütün topraklara el koyup buraya kendi çiftliğini kurar, kiliseler ahır ve samanlık haline getirilir. Onun vârisleri, Surp Garabed Kilisesi’nin kubbe kasnağı ve kubbe başlığı ile, eklenti binaları yıkar. Manastırda muhafaza edilen el yazmaları da aynı dönemde yok olmuştur. 1895 katliamlarıyla bölgedeki Ermeni köylerinin yakılıp yıkılması, söz konusu talanın sonuçlarını, diğer manastırları ve ulusal varlıkları da etkileyecek şekilde, ağırlaştırmıştır. 1915’e gelindiğinde, bu yapılar henüz onarılmış değildir.
Abarank Surp Khaç Manastırı’nda şu yapılar bulunur:
Saint-Jean Baptiste, plan (Thierry, 1989, 428)
Saint-Jean Baptiste, vue générale ouest (Thierry, 1989, pl. LXIX-1)
• Tek sahınlı, at nalı şeklinde bir apsise sahip, muhtemelen 7. yüzyılda inşa edilmiş, ilk yapıldığında batıya açılan, 5,8 × 3,3 metre ölçülerinde, küçük bir yapı olan eski şapel;
• Şapelin kuzey duvarına bitişik, şapelle bağlantılı olarak 950 yılı civarında inşa edilmiş, üç yapraklı yonca planlı, kubbe kasnağına ve piramit şeklinde bir kubbeye sahip, 7,1 × 5,4 metre ölçülerinde bir yapı olan, 1542-1547 arasında restorasyondan geçirilen ancak 19. yüzyılın sonunda kubbe kasnağı yıkılmış olan Surp Garabed Kilisesi;
Bu yapılar topluluğunun kuzeybatısında, yakınında:
Sainte-Croix d’Abrank’, plan (Thierry, 1989, 430)
Sainte-Croix d’Abarank’, vue générale sud-ouest, 2007 (Coll. privée)
• 970 yılı civarında inşa edilmiş, tek sahınlı, berkitme kemeri bulunmayan, 12,8 × 6,1 metre ölçülerinde, geniş bir kilise olan Surp Istepannos;
• Surp Istepannos Kilisesi’nin kuzey duvarına bitişik, bu kiliseyle bağlantılı ve eş uzunlukta; 983 yılında tamamlanmış; 12,8 × 8,9 metre ölçülerinde; kare-haç planlı; kubbe kasnağı ve piramit şeklinde bir kubbesi ile, apsisin iki tarafına oyulmuş, üzerlerinde kemerler bulunan ve küçük şapellere açılan yan nişlere sahip; kuzey tarafındaki yan nişleri Surp Krikor’a, güney tarafındaki nişleri ise Aziz Abdelmıseh’e ithaf edilmiş; 1629 yılında kısmen restore edilmiş; orijinal hali resimlerle süslenmiş olan Surp Asdvadzadzin Kilisesi;
• Surp Asdvadzadzin Kilisesi’nin kuzey duvarının yanında, onunla bağlantılı ve muhtemelen aynı dönemde inşa edilmiş, 9,4 × 3 metre ölçülerinde, küçük, tek sahınlı bir yapı olan Surp Arakelots Kilisesi ya da Şapeli;
• Yukarıda sözü edilen yapılar topluluğunun batı tarafında, Surp Asdvadzadzin Kilisesi’nin ön cephesinin yanında, 17. yüzyılda, eskiden muhtemelen bir başka narteksin bulunduğu yerde inşa edilmiş, kiliseye geçişi sağlayan, 10,5 × 11,2 metre ölçülerinde, dört sütunlu bir narteks;
• İkinci yapılar topluluğunun kuzey tarafında, 1651 yılında inşa edilmiş, dört merkezî sütunu olan bir han;
• Eklenti binalar;
• 1660 yılında inşa edilmiş, 7,6 × 8,1 metre ölçülerinde, üstü kapalı bir yapı olan bir çeşme;
Fontaine, plan (Thierry, 1989, 432)
Fontaine, 2007 (Coll. privée)
Yukarıda belirtilen yapıları, 1664 yılında inşa edilmiş, üç apsisli, kapalı haç planlı, dört adet serbest, ayaklı sütuna sahip, 16,1 × 12,8 metre ölçülerinde, kubbeli bir yapı olan, köyün kilisesi Surp Asdvadzadzin’den ayrıştırmak güçtür.
Eglise paroissiale, plan (Thierry, 1989, 434)
Eglise paroissiale, façade ouest, 2007 (Coll. privée)
Manastırın mülkiyetinde, ayrıca, meşe palamudu elde edilen bir meşe ormanı, bir yel değirmeni ve 27 tarladan oluşan, geniş tarım arazileri bulunuyordu.
Birinci Dünya Savaşı’ndan beri durumlarında herhangi bir değişiklik olmayan ve yenilenmeyen bu anıtsal yapılar kişisel amaçlar için kullanılmaya devam etmektedir. Aşırı derecede yıpranmış durumdadırlar. Surp Asdvadzadzin Kilisesi’nin kubbe kasnağı hâlâ yerindedir, ancak çatının geri kalan kısmı yok olmuştur. Güney tarafındaki kemerden içeri ışık girmektedir. Bitişiğindeki kiliseler harabeye dönmüştür.
Épriguian, 1903-1905, I, 238-240. Oskian, 1940-1947, III [1947], 821-838. Thierry, 1989, 424-434. Devgants, 1991, 175.