Van Gölü’nün (Pıznunyats Dzov, Pıznunik Denizi) güneydoğu köşesinde bulunan Ağtamar Adası’nda, 38° 20’ Kuzey enlemi, 43° 02’ Doğu boylamında, 1113 yılından itibaren önemli bir skriptoryum ve katolikosluk merkezi olan Ağtamar [Akdamar] Surp Khaç Manastırı yer alır. Manastırla aynı adı taşıyan kilise, Türkiye’deki en ünlü ve hem mimari özellikleri, hem de süslemeleri itibariyle, en özgün Ermeni anıtlarından biri olmasının ötesinde, uzun bir tarihe tanıklık etmesine dayanan bir saygınlığa sahiptir.
Ağtamar’ın adı, çok eski tarihlerden itibaren karşımıza çıkmaktadır. Kral Diran’ın döneminde (340-350), adada, Van Gölü’nün güneyindeki dağlık Rışdunik bölgesinin prenslerine ait bir kale bulunuyordu. Göldeki diğer adalarda olduğu gibi, Ağtamar’da da çok erken bir dönemde bir inziva yeri kurulmuştur. Vasburagan Kralı, Ardzruni Hanedanı’ndan Gagik (908-943) buraya yerleşmeye karar verdiğinde, Ağtamar’ın başrahibi Yeğya’yı, İli’de [Dağyöre] yeni kurulmuş olan manastıra tayin eder. Kral, adada müstahkem bir yerleşim kurup, ortasına sarayını, yanına da saray kilisesi olarak Surp Khaç’ı inşa ettirir. Mimar Manuel’in, 915 ile 921 yılları arasında yürüttüğü bu çalışmada, bir yüzyıl önce Ardzruni topraklarında inşa edilmiş olan Ağpag Surp Khaç Kilisesi’nden (bkz. no. 33) ilham aldığı kesindir. Ağtamar’daki kilisenin dış duvarları yüksek rölyeflerle, iç kısmı ise fresklerle, yoğun bir şekilde süslenmiştir. Kilise, büyük ihtimalle, Gagik’in, krallığına metropolit olarak tayin ettiği yeğeni Yeğişe’nin makamı olmuştur.
Interior of the church of the Holy Cross: royal balcony of the Ardzrunids (Bachmann, 1913, n° 32).
1021 yılında Vasburagan Bizans’a bırakılıp, Kral Senekerim Hovhannes Sivas’a yerleşince, gölün doğu kıyısında, Lim Adası’nın karşı tarafında bulunan Amiyuk/Amik [Yeşil Yurt / Özyurt] Kalesi’nin hâkimi, Ardzrunilerden I. Khedeneg, Ağtamar’ı işgal eder. Khedeneg’in soyundan gelenler, onun toprakları üzerindeki hâkimiyetlerini sürdürürler. Bunlardan biri de, 12. yüzyılın başında Ağtamar Başepiskoposu olan Tavit’tir. Tavit, 1106 yılında, Ani’den, makamının –aralarında Surp Krikor Lusavoriç’in sağ elinin röliğinin de bulunduğu– kutsal simgelerini yanına alarak kaçmış olan Katolikos I. Parseğ’i Ağtamar’da misafir eder. 1112 yılında I. Parseğ, Euphratesia’ya ve Kilikya bölgesine gitmek üzere Ağtamar’dan ayrıldıktan sonra, ölmek üzere olduğu için, genç yaştaki yeğeni Tavit’i katolikos yapar. Surp Krikor’un röliğini elinde bulundurmayı sürdüren Tavit, kendini katolikos ilan ederek, uzun bir silsilenin ilk halkası olur; Ağtamar’da, 20. yüzyıla kadar ruhani liderler bu unvanı taşıyacaktır. Yeni episkoposluk, 1114 yılında Ruhani Meclis tarafından aforoz edilse de direnebilmiş, hatta yetki alanını genişleterek Vasburagan’ın ötesine taşımıştır.
I. Tavit’in (ö. 1165’ten önce) başepiskoposluk döneminden 17. yüzyılın başına kadar, Ağtamar makamına oturan bütün ruhani liderlerin Ardzruni Hanedanı’ndan olduğu anlaşılmaktadır. Hanedan Amik’i 12. yüzyılın sonundan önce kaybetse de, Ağtamar Adası’nı elinde tutmayı sürdürür. Ancak ada, 13. yüzyılın ilk çeyreğinde, Ardzrunilerin bir başka koluna, Arkayun Sefedin soyunun eline geçer. 1293 yılında Surp Khaç Kilisesi’nin kubbesini restore ettiren ve bu yapının yanına Surp Istepannos Kilisesi’ni inşa ettiren Katolikos III. Istepannos (1272-1296), Sefedin'in oğludur. III. Istepannos’un kardeşi I. Zakarya (1296-1336), Lim Anabad’da (bkz. no. 3) Surp Kevork Kilisesi’ni, Ağtamar’da ise, I. Gagik’in sarayının muhtemelen artık yıkılmış olduğu dönemde, Surp Khaç Kilisesi’nin yanına kışlık, doğu tarafına ise yazlık bir rezidans inşa ettirir. Surp Khaç Kilisesi’nin kuzeydoğu köşesine inşa edilmiş olan Surp Sarkis Şapeli de onun eseridir. Hepsinden önemlisi, Moğol İlhanlığı’nın İslam’ı kabul ettiğinde ve özellikle Ebu Said Bahadır’ın ölümünün (1336) ardından Hıristiyanların üzerindeki baskılar yoğunlaşınca, kilisesine dayatılan koşulların yumuşatılmasını sağlamıştır. Ağtamar, o dönemde üretken bir skriptoryumdur. Taniyel Ağtamartsi (Ağtamarlı Taniyel), 10. yüzyılın başında Tovmas Ardzruni tarafından yazılan ve kimlikleri bilinmeyen başka kişilerce devam ettirilen Badmutyan Danın Ardzrunyats (Ardzruni Hanedanı'nın Hikâyesi) adlı ünlü elyazması eserin, bugün halen korunmakta olan tek kopyasını 1303 yılında, burada hazırlamıştır. 14. yüzyılın ikinci yarısında, Zakarya Ağtamartsi’nin (Ağtamarlı Zakarya) görev döneminde, manastırda tezhip sanatı alanında ilerleme kaydedilmiştir. III. Istepannos’un döneminde (1336-1346), Ağtamar’a bağlı 14 epikosoposluk bulunuyordu. 1393’te şehit edilen Katolikos II. Zakarya’nın dönemine denk gelen 1371 yılında, Surp Khaç Kilisesi’nde yaklaşık olarak on beş ruhani görev yapıyordu.
III. Tavit’in katolikosluk döneminde (1393-1433), Timurlenk’in seferlerinin (Van 1387 yılında kılıçtan geçirilmiştir), ardından Karakoyunlu Türkmenlerin yükselişinin ve onların Timurilerle savaşlarının yol açtığı yeni yıkımlar yaşanmıştır. Öncesinde de, Ağtamar’ın yetki alanındaki topraklara birçok Kürt beyliği yerleşmiştir. Ada 1428 yılında işgal edilir; ardından 1431 ile 1433 yılları arasında yine işgal altında kalır. Türkmen şahı Cihan’la birlikte, şüphesiz, siyasi bir rol oynayan III. (Büyük) Zakarya’nın döneminde (1434-1464), 1441 yılında Ermeni Katolikosluğu makamı Vağarşabad’a (Eçmiyadzin) nakledilir. Özellikle Tovmas Medzopetsi’nin (Medzoplu Tovmas, ö. 1447, bkz. no. 9) çabalarının ürünü olan bu girişime karşı çıkan katolikos, Kilikya’daki Sis’i [Kozan] terk etmeyi reddetmiş ve sonuç olarak, Ağtamar Episkoposluğu dikkate alınmaksızın, Vağarşabad’da yeni bir katolikos seçilmiştir (bkz. no. 7). Kuşkusuz, aynı anda Ağtamar’la ilgili aforoz kararı kaldırılmıştır, ancak bu durum, Kaçperunik Episkoposluğu’nun, yetki alanı Van Gölü’nün kuzeyine uzanarak Arceş [Erciş] ve Ardzge [Adilcevaz] bölgelerini de içine alan yeni katolikosluğa bağlanması sonucunu da doğurmuştur. Söz konusu olan çıkarların büyüklüğü ve bunun yarattığı rekabet, III. Zakarya’yı, Lusavoriç’in sağ elini sahiplenmeye ve Cihan Şah’ın desteğiyle, 1460 yılında, Ağtamar ve Eçmiyadzin makamlarını kendi yetkisi altında birleştirmeye sevk etmiştir.III. Zakarya bundan bir yıl önce de, Kürtlerin adaya çıkarma yapma girişimini engellemişti.
General view of the northwest side of the church and catholicosate (Araks, 1898, 83).
III. Zakarya 1464’te zehirlenerek öldürülür ancak halefi olan yeğeni IV. Istepannos (1465-1489) onun siyasetini devam ettirir. IV. Istepannos katolikosluk unvanını alınca, üvey kardeşi Sımpat’ı krallık tahtına oturtur ve 1467 yılında Eçmiyadzin Episkoposluğu’nu bir kez daha alır. Ancak aynı yıl Cihan Şah’ın vefat etmesi, Ardzrunileri, Karakoyunlular adı altında yeniden başa geçirme yönündeki büyük planın aksamasına neden olur. Her halükârda, II. Zakarya ve IV. Istepannos’un katolikosluk görevinde bulunduğu, toplamda 15. yüzyılın yarısından fazlasını kaplayan zaman dilimi, Ağtamar ve buradaki okul açısından çok iyi bir dönem olmuştur. Okulun bu dönemde yetiştirdiği, yetenekli müstensihler ve müzehhipler silsilesi içinde, daha yüzyıl başında çalışmalar yürütmekte olan Tuma Miagyats (Münzevi Tuma); onun öğrencisi ve IV. Istepannos’un dayısı olan, ‘büyük filozof’ ve vakanüvis Tovma Minassents (ö. 1455); Tovma’nın öğrencisi olan Keşiş Hayrabed ve IV. Istepannos’un kardeşi Başepiskopos Nerses de bulunmaktadır. 1470 yılında, Ağtamar cemaati, kalabalık ve müstahkem bir şehirde yaşayan, yaklaşık olarak yüz keşişten oluşuyordu.
Kral Sımpat’ın oğlunun, kral değil, IV. Zakarya adıyla katolikos (1489-1496) olmuş olması, dikkate değer bir durumdur. Alegorik oyunları uzun süre şarkı derlemeleri kitaplarına kopyalanan katolikos ve şair I. Krikoris Ağtamartsi (Ağtamarlı Krikoris, 1512-1544), Zakarya’nın torunudur. III. Krikoris (1586?-1608) kışlık ve yazlık rezidansları, Surp Istepannos Kilisesi’ni ve Surp Khaç Kilisesi’nin kubbe kasnağını restore ettirmiş, Surp Khaç Kilisesi’ne bir narteks de ekletmiştir. Van’ı da içine alan Varak da dahil olmak üzere (bkz. no. 1) birçok episkoposluk yetki alanından çıkarılmışken, Eçmiyadzin’e karşı Ağtamar Katolikosluğu’nun üstünlüğünü savunmuştur (ki bir kolofonda ‘Tüm Ermeniler Katolikosu’ unvanıyla anılır). V. Istepannos’tan (1608 - 1648’den sonraki bir yıl) sonra Ağtamar Katolikosluğu’nun Ardzruni soyundan gelenlerin kontrolünden çıktığı anlaşılmaktadır. Osmanlı İmparatorluğu’nun güçlenmesiyle, Ardzruniler, ‘Tüm Ermeniler’in katolikosluğu olma iddiası taşıyan –ve o dönemde artık İran sınırları içinde bulunan– Eçmiyadzin’in büyüyen gücü karşısında kendilerini güvenceye almaya çalışmışlardır; aynı iddiayı, 1441 yılında katolikosluğun Eçmiyadzin’e nakledilmesinden sonra Kilikya’da, Sis’te kalmış olan katolikoslar da sürdürmekteydi. Bu çekişme, 1650 ile 1750 yılları arasında, özellikle I. Mardiros’un (1660-1662) ve I. Nigoğayos’un (1736-1751) dönemlerinde şiddetlenen bir yetki ve üstünlük çatışmasına dönüşmüştür. Çatışmanın toprağa ilişkin boyutu yalnızca Varak-Van’ı değil, güneyde bulunan, Pağeş [Bitlis], Muş ve Amida [Dikranagerd, Diyarbakır] gibi diğer episkoposlukları da ilgilendiriyordu. 1669 yılında, Varak’ın başrahibi Başepiskopos Hovhannes Tütünci (bkz. no. 1 ve no. 31), II. Hovhannes adıyla Ağtamar Katolikosu olmuştur.
Eçmiyadzin’e ilk önemli sadakat bildirimi, kendisi de 1683 yılında Yeğyazar Ayntabtsi (Antepli Yeğyazar, 1682-1691) tarafından takdis edilmiş olan I. Tovmas’tan gelir. Çınkuş [Çüngüş] okulundan (bkz. no. 79) bir rahip olan Yeğyazar Ayntabtsi, Kudüs Patriği (1666-1682) olmuş, ardından geniş bir mutabakatla Eçmiyadzin tahtına oturmuştur, ancak sonrasında Ağtamar’ın yetkilerine getirilen kısıtlamalar, Tovmas’ın bu adımı geri almasına neden olmuştur. Ardından, çatışma, Ağtamar Katolikosu’nun Eçmiyadzin’de tahta geçmesi ya da Ağtamar Katolikosluğu makamında oturan kişinin, Eçmiyadzin Katolikosu tarafından onaylanması meselesine kayar ve aynı zamanda, episkoposların atanması ve Kutsal Yağ hazırlama ayrıcalığının hangi makamda olacağı konularına odaklanır. Eçmiyadzin'e sonunda boyun eğen I. Nigoğayos’un halefi ve Ardzrunilerin Ağtamar’daki son temsilcisi olan II. Tovmas (1761-1783) Eçmiyadzin tarafından onaylanmış, ancak yine de, Eçmiyadzin’in otoritesi sorgulanmaya devam etmiştir. Ağtamar Katolikosları başka zorluklarla da karşılaşacaktır. 1823 yılında, I. Harutyun Ardonetsi (Ardonklu Harutyun), Khizan Surp Khaç Manastırı’nda (bkz. no. 25), bir Kürt beyi tarafından öldürülür. Yine de, bu dönem boyunca, Ağtamar’da önemli çalışmalar yapılmıştır. 1671 yılında manastır duvarları restore edilir; 1756’da, Surp Khaç Kilisesi’nin sunağının üzerine bir baldaken yapılır; 1763’te, Surp Khaç Kilisesi’nin ön kısmına yeni bir narteks ve güney tarafına, eski kışlık ve yazlık rezidansların yerine büyük bir manastır binası inşa edilir. 1790 yılında, kilisenin güney tarafındaki taraktonozuna bir çan kulesi eklenir. 1803’te, Surp Sarkis Şapeli için, Surp Khaç Kilisesi’nin kuzey taraktonozunun bitişiğine bir narteks yapılır. 1824 yılında, Katolikos V. Hovhannes Şadakhetsi’nin (Çataklı Hovhannes) isteği üzerine, Ğazar Khalipyan, tüm Ağtamar katolikoslarının listesini yeniden oluşturma işine koyulacak ve listeyi özellikle, 921 yılından yani Kral I. Gagik ve yeğeni Yeğişe’den başlatacaktır.
Tanzimat reformlarının ilerlemesiyle, Ağtamar Katolikosluğu, İstanbul Ermeni Patrikliği’nin ve o dönemden itibaren Osmanlı İmparatorluğu’nda Ermeni milletinin idaresinden sorumlu olan ruhanilerin ve sivillerin yetki alanına dahil edilir; bu yeni durum, gerilimi ve şiddeti körükleyecektir. Ağtamar Katolikosluğu’nun varlığını sürdürmesine karşı olan İstanbul Ermeni Patriği, 1844 yılında, yeni katolikos II. Khaçadur Mogatsi’yi (Mokslı Khaçadur, 1844-1851) sürgüne gönderir. II. Khaçadur, makamına döndüğünde de, görevini yapmakta çok büyük zorluklarla karşılaşır; aynı zorlukları halefleri de yaşar. Selefi bir suikastla öldürülen III. Khaçadur Şiroyan (1864-1895), bu olayın damga vurduğu gergin atmosfer içinde katolikos olup otoritesini kurmayı başarır, ancak İstanbul’daki yetkililer, başlangıçta ona yönelttikleri suçlamaları ancak 1875 yılında geri çekerler. Çalışkan bir katolikos olan Şiroyan, Ağtamar Adası’ndaki ilahiyat okulunu yeniden düzenlemiş, yeni bir konut binasında, bir el yazmaları kütüphanesi kurmuştur (1884). Aynı zamanda, Sari Surp Kevork Manastırı (bkz. no. 28) da dahil olmak üzere birçok kilise ve manastırın restorasyonunu üstlenmiş ve ayrıca, manastır duvarlarının dışında, karşı kıyıda, yeni bir rezidans ve okulun yer aldığı Akhavank evini inşa ettirmiştir. Ölümünün ardından, yerine, vekâleten, Peder Arsen Markaryan geçer. Sonrasında, katolikosluğun yönetimi, geçici olarak, İstanbul Patrikliği’nin tayin ettiği bir kurula geçer.
Khachverats ceremony (Araks, 1894-1895, fasc.2, 56).
Ağtamar Surp Khaç Manastırı’nda şu yapılar bulunmaktadır:
Plan (d’après Bachmann)
• 915-921 yılları arasında inşa edilmiş, dört yapraklı yonca (taraktonoz) planlı, dört nişli, batı tarafında iki yan odanın bulunduğu, kubbeli, 16 köşeli bir kubbe kasnağına ve piramit şeklinde bir tepeliğe sahip, 16,1 x 13 metre ölçülerinde bir yapı olan Surp Khaç Kilisesi (A). Kubbe 1293 yılında yeniden yapılmış, 1556 ve 1602’de restore edilmiştir. Güney tarafındaki taraktonozda, –yapının ilk halinde– kraliyet sarayından çifte dış merdivenle ulaşılan, korkuluklu bir galeri yer alır. Galeri, 1790 yılında, kubbeli çan kulesinin inşa edilebilmesi için kaldırılmıştır. Kilisenin iç kısmının tamamı fresklerle kaplanmıştı. Bir kısmı bugüne dek muhafaza edilebilmiş olan bu fresklerden, kubbede ve kubbe kasnağında bulunanlarda yaradılış ve ilk günah, diğer duvarlarda bulunanlarda ise İsa ve Beşaret’ten (Cebrail’in Meryem’e İsa’nın doğacağını haber vermesi) İkinci Geliş’e (İsa’nın yeryüzüne ikinci kez inmesi) kadar, İncil’den birçok sahne resmedilmiştir. Kilisenin dışı, Eski Ahit’ten hikâyeler ve kişiler, azizler, asma filizleri, meyveler, efsanevi yaratıklar ve her türden hayvanların tasvir edildiği, üç sıra halinde düzenlenmiş, çok sayıda yüksek rölyef heykelle süslenmiştir. Batı cephesinde, Kral Gagik, kilisesinden İsa’ya bir adakta bulunurken tasvir edilmiştir.
• 1763 yılında kilisenin batı girişine inşa edilmiş; doğu-batı ekseninde uzunluğu 11,8 metre, genişliği ise 13 metre olan; ortada, dört merkezî sütunun çevrelediği, takketonozla örtülmüş bir bölmeye ve onun etrafında, geçme tonozlarla örtülmüş sekiz diğer bölmeye sahip bir narteks (B);
• 14. yüzyılın başında, Surp Khaç Kilisesi’nin kuzeydoğu köşesinin yan tarafına inşa edilmiş, 6,2 x 4,6 metre ölçülerinde, küçük, tek sahınlı bir yapı olan Surp Sarkis Şapeli (C);
• 1803 yılında, Surp Khaç Kilisesi’nin kuzey duvarına bitişik olarak, kuzey tarafındaki taraktonozla bu yapıya bağlantı olan ve Surp Sarkis Şapeli’nin batı yönünde 7,5 metre genişleten, ikinci bir narteks (D);
• 1293 yılında Surp Khaç Kilisesi’nin güneydoğusuna inşa edilmiş, tek sahınlı, berkitme kemerlerine sahip, 11 metre uzunluğunda ve 6,8 metre genişliğinde bir yapı olan, 1602 yılında restore edilen, 20. yüzyılın başında sahınının batı kısmı çökmüş olan Surp Istepannos Kilisesi (F);
• Güney tarafında, bir avlunun etrafında yer alan manastır binaları: iki kata, yan yana dizilmiş ve 1873 yılında restore edilmiş olan hücreler; mutfak (G), yemekhane (H), çamaşırhane (I), sarnıç (J), okul ve 1884 yılında inşa edilen katolikos rezidansı (K);
• Surp Khaç Kilisesi’nin doğu tarafında yer alan, keşişlerin ve katolikosların defnedildiği bir mezarlık;
• Adanın güneydoğu kısmında yer alan Surp Kevork Şapeli;
• Surp Kevork Şapeli’nin yanında, Kızıl Şapel ya da Surp Asdvadzadzin Şapeli;
• Adanın güneybatı ucunun uzantısı olan küçük bir adada yer alan, Kraliçe Tamar’a ait olduğu söylenen, geleneksel anlatıya göre I. Gagik’in hükümdarlık döneminde inşa edilmiş, küçük, tek sahınlı, beşikçatılı bir yapı olan şapel;.
Plan général du monastère (d’après Bachmann)
Ağtamar Surp Khaç Manastırı, ekilebilir arazilere ve otlaklara sahipti. Manastır duvarlarının dışında, göl kenarında, manastıra ait, ‘Akhavank’ adıyla anılan bir bina vardı. 20. yüzyılın başında, Ağtamar Katolikosluğu’nun yetki alanı içinde, Van Gölü’nün güneyinde, Ağtamar ve Khizan episkoposlukları bulunuyordu; bu iki büyük episkoposluk bölgesinde, 1910 yılı itibariyle, 194 yerleşim birimine dağılmış 272 kilise yer alıyordu. Ağtamar Episkoposluğu’na bağlı manastırların sayısı kırktı.
1915’te yağmalanan Ağtamar Surp Khaç Manastırı Birinci Dünya Savaşı’nın ardından gaspedişmiş ve metruk kalmıştır. Devlet 1950'li yıllarda manastırı yıkmaya başlar. Olağanüstü bir sanat ve mimari eseri olan Surp Khaç Kilisesi, 1951 yılında, yazar ve gazeteci Yaşar Kemal’in müdahalesi sayesinde kurtulmuştur. Yine de, manastırın bulunduğu yerin tahribatı devam eder. 2005 yılında, Kültür Bakanlığı, nihayet, Ağtamar’ı restore etme kararı alır. Çalışmalar 2006 yılının sonbaharında tamamlanır ve Mart 2007’de, siyasi anlamı, restorasyonun kendisi gibi yoğun eleştirilere konu olan bir açılış töreni yapılır. 19 Aralık 2010’da, İstanbul Ermeni Patriği Vekili Başepiskopos Aram Ateşyan’ın riyasetinde, burada, 1917’den sonraki ilk ayin yapılır. Bununla beraber, kilise, müze olarak tescil edilir.
General view from northwest, 2012 (Coll. Zaven Sargsyan).
Ağtamar Surp Khaç Kilisesi’nin restorasyonu, yer yer uygun olmayan çözümlere başvurularak ve tarihsel anıtlarda yürütülen tüm çalışmalarda rehber alınması gereken kurallara titizlikle uyulmadan yapılmış olsa da, kiliseyi ve eklenti binaları, doğanın tahribatına karşı koruma altına almıştır. Aynı zamanda, saldırılara hedef olan, yerinde kalabilmiş freskleri tamamen yok olmaktan kurtarmıştır. Surp Sarkis Şapeli ve narteksine derme çatma beşikçatılar yapılmış, Surp Istepannos Kilisesi tamamlanmamıştır. Manastır binalarının hepsi yıkılmış olduğundan, yerleşim planı, duvarların dip kısımları kazılıp ortaya çıkarılarak kısmen yeniden oluşturulmuştur. Yapılar topluluğunun arka tarafındaki mezarlık, çalışmalardan önce zaten büyük ölçüde tahrip olmuş durumdaydı, birçok khaçkar da kırıktı. Kızıl Şapel ve Surp Kevork Şapeli yok olmuştur; 1960’larda görünür durumda olan Kraliçe Tamar Şapeli ise harabeye dönmüştür. Uzun süredir, manastır duvarlarından geriye kalanlar, birkaç parça taş işinden ibarettir.
Akinian, 1920, passim. Oskian, 1940-1947, I, 86-133. Kurdian, 1951,112-113.Khatchikian, 1955-1967, ii [1958], 117-118.Hakobian, H., 1976, 67-118. Thierry, 1989, 269-291. Devgants, 1991, 169-176.
SaveSave
SaveSave